| Sl. No. | Contents |
| প্ৰথম গোট | জীৱজগতৰ বৈচিত্ৰতা |
| Chapter 1 | জীৱজগত |
| Chapter 2 | জীৱৰ বৰ্গকৰণ |
| Chapter 3 | উদ্ভিদ ৰাজ্য |
| Chapter 4 | প্ৰাণীজগৎ |
| দ্বিতীয় গোট | উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ দৈহিক গঠন |
| Chapter 5 | সপুষ্পক উদ্ভিদৰ দৈহিক গঠন বা আকাৰ |
| Chapter 6 | সপুষ্পক উদ্ভিদৰ শাৰীৰিক গঠন |
| Chapter 7 | প্ৰাণীৰ গঠনিক সংগঠন |
| তৃতীয় গোট | কোষ : গঠন আৰু কাৰ্য |
| Chapter 8 | কোষ : জীৱৰ একক |
| Chapter 9 | জৈৱ অণু |
| Chapter 10 | কোষ চক্ৰ আৰু কোষ বিভাজন |
| চতুৰ্থ গোট | উদ্ভিদৰ শৰীৰ বিজ্ঞান |
| Chapter 11 | উদ্ভিদৰ পৰিবহন |
| Chapter 12 | খনিজ পুষ্টি |
| Chapter 13 | উচ্চবৰ্গৰ উদ্ভিদৰ সালোক সংশ্লেষণ |
| Chapter 14 | উদ্ভিদৰ শ্বাস – প্ৰশ্বাস |
| Chapter 15 | উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশ |
| পঞ্চম গোট | মানুহৰ শৰীৰ প্ৰক্ৰিয়া |
| Chapter 16 | পাচন আৰু অৱশোষণ |
| Chapter 17 | শ্বাস – প্ৰশ্বাস আৰু গেছ বিনিময় |
| Chapter 18 | দেহ তৰল আৰু সঞ্চালন |
| Chapter 19 | ৰেচন দ্ৰব্য আৰু ইয়াৰ বৰ্জন |
| Chapter 20 | চলন আৰু গতি |
| Chapter 21 | স্নায়বিক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয় |
| Chapter 22 | ৰাসায়নিক যোগসূত্ৰ আৰু এককীকৰণ |
জীৱজগত
Chapter – 1
MULTIPLE CHOICE QUESTION ANSWER
(ক) এককোষী জীৱৰ।
(খ) বেক্টেৰিয়াৰ।
(গ) বহুকোষী জীৱৰ।
(ঘ) ওপৰৰ এটাও নহয়।
উত্তৰঃ (গ) বহুকোষী জীৱৰ।
২। সকলো প্ৰাণী আৰু উদ্ভিদৰ প্ৰধান প্রজনন প্ৰক্ৰিয়া কোনটো?
(ক) যৌন প্রজনন।
(খ) পুনর্জনন।
(গ) অযৌন প্রজনন।
(ঘ) খণ্ডিতকৰণ।
উত্তৰঃ (ক) যৌন প্রজনন।
৩। প্লেনেৰিয়াৰ ক্ষেত্ৰত কোন প্ৰক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা বংশবৃদ্ধি ঘটে?
(ক) মুকুলোদ্গম।
(খ) পুনর্জনন।
(গ) খণ্ডিতকৰণ।
(ঘ) যৌন প্রজনন।
উত্তৰঃ (খ) পুনর্জনন।
৪। সকলো জীৱৰে দেহবোৰ কিহৰ দ্বাৰা গঠিত?
(ক) পানীৰ।
(খ) খনিজ পদাৰ্থৰ।
(গ) অক্সিজেনৰ।
(ঘ) ৰাসায়নিক দ্ৰব্যৰ।
উত্তৰঃ (ঘ) ৰাসায়নিক দ্ৰব্যৰ।
৫। আমি কিহৰ সহায়ত আমাৰ পাৰিপাৰ্শিক অৱস্থাবোৰৰ প্ৰতি সচেতন হ’ব পাৰো?
(ক) মগজুৰ সহায়ত।
(খ) হৃদপিণ্ডৰ সহায়ত।
(গ) জ্ঞানেন্দ্ৰিয়ৰ সহায়ত।
(ঘ) হাতৰ সহায়ত।
উত্তৰঃ (গ) জ্ঞানেন্দ্ৰিয়ৰ সহায়ত।
৬। ঋতুমতে সন্ততি জন্ম দিয়া প্রাণী আৰু উদ্ভিদ উভয়ৰে ক্ষেত্ৰত প্রজনন প্রক্রিয়াটোত কিহে প্রভাৱান্বিত কৰে?
(ক) দিপ্তীকালে।
(খ) কোষে।
(গ) অংগৰোহে।
(ঘ) খণ্ডিতকৰণে।
উত্তৰঃ (ক) দিপ্তীকালে।
৭। বিশেষ বৈশিষ্ট্যৰ সহায়ত কোনো নিদ্দিষ্ট জীৱক শুদ্ধভাৱে বর্ণনা কৰি অন্যান্য জীৱৰ পৰা চিনাক্ত কৰা বা পৃথক কৰা পদ্ধতিক কি বোলে?
(ক) সংৰক্ষণ।
(খ) পৰ্যৱেক্ষণ।
(গ) চিনাক্তকৰণ।
(ঘ) সংযোজন।
উত্তৰঃ (গ) চিনাক্তকৰণ।
৮। জীৱবিলাকৰ প্ৰতিটো নামৰে দুটা উপাংশ আছে, তাৰ প্ৰথম অংশ বা পদটোক কি বোলে?
(ক) প্ৰজাতি।
(খ) গণ।
(গ) পৰিয়াল।
(ঘ) বৰ্গ।
উত্তৰঃ (খ) গণ।
৯। জীৱবিলাকৰ দ্বিতীয় পদটোক কি বোলে?
(ক) বৰ্গ।
(খ) গণ।
(গ) পৰিয়াল।
(ঘ) প্ৰজাতি।
উত্তৰঃ (ঘ) প্ৰজাতি।
১০। জীৱসমূহৰ গণ আৰু প্ৰজাতি নামৰ দুটা পদৰ সমন্বয়ত গঠিত নামকৰণক কি বোলে?
(ক) একপদ নামকৰণ।
(খ) দ্বিপদ নামকৰণ।
(গ) ত্ৰিপদ নামকৰণ
(ঘ) সামূহিক নামকৰণ।
উত্তৰঃ (খ) দ্বিপদ নামকৰণ।
১১। সৰ্বপ্ৰথমে কোনে দ্বিপদ নামকৰণ প্ৰচলন কৰিছিল?
(ক) কেৰ’লাছ লিনিয়াছে।
(খ) চাৰ্লচ ডাৰউইনে।
(গ) আৰ. এইচ. হুইটেকাৰে।
(ঘ) এৰিষ্টটলে।
উত্তৰঃ (ক) কেৰ’লাছ লিনিয়াছে।
১২। কেৰ’লাছ লিনিয়াছে সর্বপ্রথমে প্রচলন কৰা কোনটো নামকৰণ পদ্ধতি সমগ্র পৃথিৱীৰ জীৱবিজ্ঞানীসকলে অনুসৰণ কৰি আহিছে?
(ক) একপদ নামকৰণ।
(খ) দ্বিপদ নামকৰণ।
(গ) ত্ৰিপদ নামকৰণ।
(ঘ) সামূহিক নামকৰণ।
উত্তৰঃ (খ) দ্বিপদ নামকৰণ।
১৩। আমৰ বৈজ্ঞানিক নামটো কি?
(ক) Citrus limon.
(খ) Musa paradisiaca.
(গ) Mangifera indica.
(ঘ) Prunus domestica.
উত্তৰঃ (গ) Mangifera indica.
১৪। আমৰ বৈজ্ঞানিক নামটোত “Mangifera” শব্দটোৱে কি বুজাইছে?
(ক) প্ৰজাতি।
(খ) বৰ্গ।
(গ) পৰিয়াল।
(ঘ) গণ।
উত্তৰঃ (ঘ) গণ।
১৫। আমৰ বৈজ্ঞানিক নামটোত “indica” শব্দটোৱে কি বুজাইছে?
(ক) প্ৰজাতি।
(খ) গণ।
(গ) পৰিয়াল।
(ঘ) বৰ্গ।
উত্তৰঃ (ক) প্ৰজাতি।
জীৱৰ বৰ্গীকৰণ
Chapter – 2
MULTIPLE CHOICE QUESTION ANSWER
১। কোনে সর্বপ্রথমে বৈজ্ঞানিক ভিত্তিত বৰ্গীকৰণ কৰাৰ প্ৰয়াস কৰিছিল?
(ক) এৰিষ্টটল।
(খ) মডাৰ্ণ যুগ।
(গ) লিনিয়াছ।
(ঘ) পুৰাণিক যুগ।
উত্তৰঃ (ক) এৰিষ্টটল।
২। লিনিয়াছৰ সময়ত বৰ্গীকৰণৰ কোনটো পদ্ধতি উদ্ভাৱন কৰা হৈছিল?
(ক) তিনিজগত পদ্ধতি।
(খ) দুইৰাজ্য পদ্ধতি।
(গ) চাৰিজগত পদ্ধতি।
(ঘ) ওপৰৰ এটাও নহয়।
উত্তৰঃ (খ) দুইৰাজ্য পদ্ধতি।
৩। লিনিয়াছৰ সময়ত এনিমেলিয়া কিহৰ বাবে বৰ্গীকৃত হৈছিল?
(ক) জলজ জীৱৰ বাবে।
(খ) প্রাণীৰ বাবে।
(গ) উদ্ভিদৰ বাবে।
(ঘ) মাইক্ৰোবীয় জীৱৰ বাবে।
উত্তৰঃ (গ) উদ্ভিদৰ বাবে।
৪। এৰিষ্টটলে প্ৰাণীক কেইটা গোটত ভাগ কৰিছিল?
(ক) দুটা।
(খ) তিনিটা।
(গ) চাৰিটা।
(ঘ) পাঁচটা।
উত্তৰঃ (ক) দুটা।
৫। আৰ. এইচ. হুইটেকাৰে কেইটা ৰাজ্যৰ বৰ্গীকৰণ পদ্ধতি উদ্ভাৱন কৰিছিল?
(ক) ত্ৰিৰাজ্য।
(খ) পঞ্চৰাজ্য।
(গ) ছয়ৰাজ্য।
(ঘ) ওপৰৰ এটাও নহয়।
উত্তৰঃ (খ) পঞ্চৰাজ্য।
৬। পূৰ্বৰ পদ্ধতিসমূহত বেক্টেৰিয়া আৰু নীলা-সেউজীয়া শেলাইক কোনটো ৰাজ্যত অন্তর্ভুক্ত কৰা হৈছিল?
(ক) ভেঁকুৰ ৰাজ্য।
(খ) প্রাণী ৰাজ্য।
(গ) উদ্ভিদ ৰাজ্য।
(ঘ) প্র’টিষ্টা ৰাজ্য।
উত্তৰঃ (গ) উদ্ভিদ ৰাজ্য।
৭। কোনটো উদ্ভিদৰ কোষবেৰত চেলুলোজ থাকে?
(ক) ভেঁকুৰ।
(খ) পেৰামেচিয়াম।
(গ) মাইক্ৰোবীয় জীৱ।
(ঘ) সেউজীয়া উদ্ভিদ।
উত্তৰঃ (ঘ) সেউজীয়া উদ্ভিদ।
৮। কোনটো পদ্ধতিত এককোষী আৰু বহুকোষী উদ্ভিদসমূহক একেলগে শেলাইৰ অন্তর্ভুক্ত কৰা হৈছিল?
(ক) দুইৰাজ্য পদ্ধতি।
(খ) পঞ্চৰাজ্য পদ্ধতি।
(গ) ত্ৰিৰাজ্য পদ্ধতি।
(ঘ) ছয়ৰাজ্য পদ্ধতি।
উত্তৰঃ (ক) দুইৰাজ্য পদ্ধতি।
৯। পঞ্চৰাজ্য বৰ্গীকৰণ পদ্ধতিত ‘ভেঁকুৰ’ হিচাপে কিহৰ বৰ্গীকৰণ কৰা হৈছে?
(ক) স্বপুষ্ট উদ্ভিদ।
(খ) সেউজীয়া উদ্ভিদ।
(গ) পৰপুষ্ট উদ্ভিদ।
(ঘ) এককোষী উদ্ভিদ।
উত্তৰঃ (গ) পৰপুষ্ট উদ্ভিদ।
১০। তলৰ কোনটো মিথানোজেন বেক্টেৰিয়াৰ পৰিৱেশৰ এক উদাহৰণ?
(ক) গৰুৰ অন্ত্ৰ।
(খ) মিঠা পানী।
(গ) পাহাৰৰ শীৰ্ষ।
(ঘ) হৰিত শস্যৰ মাটি।
উত্তৰঃ (ক) গৰুৰ অন্ত্ৰ।
১১। চায়ান’বেক্টেৰিয়াই কি সৃষ্টি কৰে?
(ক) অম্ল।
(খ) ব্লুম।
(গ) আৰ্গন গেছ।
(ঘ) শ্বাসৰ গেছ।
উত্তৰঃ (খ) ব্লুম।
১২। এ.টি.পি বেক্টেৰিয়াই কি উৎপন্ন কৰে?
(ক) শক্তি।
(খ) অক্সিজেন।
(গ) জলীয় পদাৰ্থ।
(ঘ) নাইট্র’জেন।
উত্তৰঃ (ক) শক্তি।
১৩। বেক্টেৰিয়াই কোনটো পদ্ধতিৰে প্ৰজনন কৰে?
(ক) কোষ বিভাজন।
(খ) অযৌন প্ৰজনন।
(গ) দ্বি বিভাজন।
(ঘ) ওপৰৰ এটাও নহয়।
উত্তৰঃ (গ) দ্বি বিভাজন।
১৪। প্ৰটিষ্টা ৰাজ্যৰ জীৱবোৰ সাধাৰণতে ক’ত বাস কৰে?
(ক) জলজ।
(খ) বায়ুত।
(গ) মাটিৰ তলত।
(ঘ) পাহাৰৰ শীৰ্ষত।
উত্তৰঃ (ক) জলজ।
১৫। তলৰ কোনটো প্ৰটিষ্টাৰ উদাহৰণ?
(ক) উদ্ভিদ।
(খ) প্ৰ’ট’জোৱা।
(গ) শিলাবাসী গছ।
(ঘ) ওপৰৰ এটাও নহয়।
উত্তৰঃ (খ) প্ৰ’ট’জোৱা।
উদ্ভিদ ৰাজ্য
Chapter – 3
MULTIPLE CHOICE QUESTION ANSWER
১। যৌন প্রজনন কেইটা জননকোষৰ মিলনৰ যোগেদি হয়?
(ক) এক জননকোষ।
(খ) দুটা জননকোষ।
(গ) তিনিটা জননকোষ।
(ঘ) চাৰিটা জননকোষ।
উত্তৰঃ (খ) দুটা জননকোষ।
২। জননকোষ আকাৰত সৰু আৰু ফ্লেজেলা যুক্ত (ক্লেমাইডমনাচ) নাইবা সৰু আৰু ফ্লেজেলা বিহীন (স্পাইৰ’গাইৰা) হ’ব পাৰে। এনে ধৰণৰ প্ৰজননক কি বুলি কোৱা হয়?
(ক) সমজননকোষী।
(খ) অসমজননকোষী।
(গ) উগেমাছ।
(ঘ) অংগজ।
উত্তৰঃ (ক) সমজননকোষী।
৩। এটা ডাঙৰ ফ্লেজেলা বিহীন জননকোষ আৰু এটা সৰু, ফ্লেজেলা যুক্ত জননকোষৰ প্ৰজনন (ক্লেমাইডমনাচ) ক কি বুলি কোৱা হয়?
(ক) উগেমাছ প্ৰজনন।
(খ) সমজননকোষী প্ৰজনন।
(গ) অসমজননকোষী প্ৰজনন।
(ঘ) জননকোষী প্ৰজনন।
উত্তৰঃ (গ) অসমজননকোষী প্ৰজনন।
৪। । এটা ডাঙৰ, ফ্লেজেলা বিহীন, স্থিৰ স্ত্রী জনন কোষ আৰু অন্য এটা সৰু, ফ্লেজেলা যুক্ত, সৰু, সক্রিয় পুংজননকোষৰ মিলনক কি বুলি কোৱা হয়?
(ক) অসমজননকোষী প্ৰজনন।
(খ) সমজননকোষী প্ৰজনন।
(গ) উগেমাছ প্ৰজনন।
(ঘ) জননকোষী প্ৰজনন।
উত্তৰঃ (গ) উগেমাছ প্ৰজনন।
৫। শেলাইক প্রধানকৈ কেইটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছে?
(ক) দুটা।
(খ) তিনিটা।
(গ) চাৰিটা।
(ঘ) পাঁচটা।
৬। ক্লৰ’ফাইছিৰ সদস্য সমূহক সাধাৰণতে কি বুলি কোৱা হয়?
(ক) সেউজীয়া শেলাই।
(খ) ৰঙা শেলাই।
(গ) জলজ উদ্ভিদ।
(ঘ) বাদমী শেলাই।
উত্তৰঃ (ক) সেউজীয়া শেলাই।
৭। সেউজীয়া শেলাই দেহটো কিহৰ কাৰণে ঘাঁহৰ দৰে সেউজীয়া হয়?
(ক) ক্লৰ’ফিল a আৰু b.
(খ) মেলানিন।
(গ) ট্যানিন।
(ঘ) অ্যান্থোসায়ানিন।
উত্তৰঃ (ক) ক্লৰ’ফিল a আৰু b.
৮। বেছিভাগ সেউজীয়া শেলাইৰে ক্লৰ’প্লাষ্টাত এটা বা তাতোধিক সঞ্চিত অংগ থাকে তাক কি বুলি কোৱা হয়?
(ক) পাইৰেনয়দ।
(খ) স্পাইৰ ‘গাইৰা।
(গ) ইউল ‘থ্রিক্স।
(ঘ) মাইটোকণ্ড্ৰিয়া।
উত্তৰঃ (ক) পাইৰেনয়দ।
৯। বাদামী শেলাইবোৰ ক’ত পোৱা যায়?
(ক) পানীৰ তলত।
(খ) মাটিৰ তলত।
(গ) সামুদ্রীক বাসস্থানত।
(ঘ) বায়ুত।
উত্তৰঃ (গ) সামুদ্রীক বাসস্থানত।
১০। বাদামী শেলাইৰ উচ্চতা কিমান মিটাৰ মান হ’ব পাৰে?
(ক) ২০০ মিটাৰ।
(খ) ৩০০ মিটাৰ।
(গ) ৪০০ মিটাৰ।
(ঘ) ১০০ মিটাৰ।
উত্তৰঃ (ঘ) ১০০ মিটাৰ।
১১। সঞ্চিত খাদ্য দ্রব্য সমূহক কি বুলি কোৱা হয়?
(ক) আম্লজ।
(খ) চেলুল’জ।
(গ) প্ৰ’টিন।
(ঘ) যৌগিক কার্ব’হাইড্রেট।
উত্তৰঃ (ঘ) যৌগিক কার্ব’হাইড্রেট।
১২। প্র’টপ্লাযমত প্লাষ্টিড (Plastid) ৰ উপৰিও কি থাকে?
(ক) ৰশধানী আৰু কোষ কেন্দ্র।
(খ) কণিকা আৰু ৰিব’ছোম।
(গ) মাইটোকণ্ড্ৰিয়া আৰু কণিকা।
(ঘ) কোষ পৰ্দা আৰু চেলুল’জ।
উত্তৰঃ (ক) ৰশধানী আৰু কোষ কেন্দ্র।
১৩। উদ্ভিদ দেহটো সাধাৰণতে কিহৰ সহায়ত শিল বা অন্য বস্তুত খামুচি ধৰি থাকে?
(ক) মূল।
(খ) কাণ্ড।
(গ) স্থাপনাংগ।
(ঘ) ৰশধানী।
উত্তৰঃ (গ) স্থাপনাংগ।
১৪। উদ্ভিদ দেহৰ কাণ্ডৰ দৰে অংগক কি বুলি কোৱা হয়?
(ক) ৰুট।
(খ) ষ্টাইপ।
(গ) ফ্রণ্ড।
(ঘ) প্লাষ্টিড।
উত্তৰঃ (খ) ষ্টাইপ।
১৫। উদ্ভিদৰ সালোকসংশ্লেষিত অংগটো কি নামেৰে জনা যায়?
(ক) ষ্টাইপ।
(খ) স্থাপনাংগ।
(গ) ফ্রণ্ড।
(ঘ) মূল।
উত্তৰঃ (গ) ফ্রণ্ড।
প্ৰাণীজগত
পাঠ: ৪
প্ৰথম গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: যদি সাধাৰণ বৈশিষ্ট্যসমূহ বিবেচনাত অনা নহয় , তেনেহ’লে প্ৰাণীৰ শ্ৰেণী বিভাজনত তুমি কি কি অসুবিধাৰসন্মুখীন হ’বা ?
উত্তৰ : সাধাৰণ বৈশিষ্ট্যসমূহ যেনে ― সংগঠনৰ স্তৰ , সমমিতি , কোষীয় সংগঠন , দেহগুহা , খণ্ডীভৱন , পৃষ্ঠ ৰজ্জু ইত্যাদি যদি প্ৰাণীৰ ক্ষেত্ৰত বিবেচনা কৰি চোৱা নাযায় তেন্তে কোনটো প্ৰাণী কি শ্ৰেণী , বৰ্গ, গণ ,গোত্ৰ , প্ৰজাতিত অন্তৰ্ভুক্ত হ’ব সয়া আমি সঠিকভাৱে নিৰ্ণয় কৰিব নোৱাৰিম । পৰিণতিত একোটা নিৰ্দিষ্ট প্ৰাণীৰ সঠিক বিৱৰণত ব্যাঘাত সৃষ্টি হ’ব ।
প্ৰশ্ন ২: তোমাক যদি এটা প্ৰাণীৰ নমুনা দিয়া হয় , ইয়াক বৰ্গীকৰণ কৰতে কি কি পদক্ষেপ ল’বা ?
উওৰ : সংগঠনৰ স্তৰ , সমমিতি , কোষীয় সংগঠন , দেহগুহা , খণ্ডীভৱন , পৃষ্ঠৰজ্জু আদি ভিত্তিত প্ৰাণীজগতক বহলভাৱে শ্ৰেণীবিভাজন কৰাৰ পদক্ষেপ ল’ম ।
প্ৰশ্ন ৩: অন্তঃ কোষীয় আৰু বহিঃ কোষীয় পাচনৰ পাৰ্থক্য লিখা ।
উত্তৰ : অন্তঃ কোষীয় পাচন :-
(ক) খাদ্যৰ পাচন দেহ কোষৰ ভিতৰত হয় ।
(খ) পাচন হোৱা খাদ্য ভেকুওলৰ মাজেৰে চাইট’প্লাজমত প্ৰৱেশ কৰে । আৰু বহিঃ কোষীয় পাচন :-
(ক) খাদ্যৰ পাচৰ দেহ কোষৰ সন্ধীবাহিৰত হয় ।
(খ) পাচন হোৱা খাদ্য পোনে পোনে।কোষত প্ৰৱেশ কৰে ।
প্ৰশ্ন ৪: পৰজীৱী চেপেটাকৃমিৰ বিশেষ লক্ষণসমূহ কি ?
উত্তৰ : (ক) দেহত শোষক আৰু হাকোট থাকে ,
(খ) অন্তঃ পৰজীৱী হিচাপে থাকে , (গ) দেহগুহিকাহীন প্ৰাণী ।
প্ৰশ্ন ৫: সন্ধীপদী প্ৰাণী প্ৰাণীজগতৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ গোষ্ঠী বুলি গণ্য কৰাৰ কাৰণবোৰ কি ?
উওৰ : পৃথিৱীত বসবাস কৰা 2/3 অংশ প্ৰাণী সন্ধীপদী পৰ্বৰ অন্তৰ্ভুক্ত । সিহঁতৰ দেহ সংগঠন অংগস্তৰীয় । দেহ দ্বিপাৰ্শ্বীয়ভাৱে সমমিত , ত্ৰিস্তৰীয় , খণ্ডিত আৰু গুহিকাযুক্ত । ইহঁতৰ দেহ কৃত্তিকাৰে তৈয়াৰী বহিঃকংকালেৰে আবৃত । দেহটো শিৰ , বক্ষ আৰু উদৰত বিভক্ত ।সিহঁতৰ সন্ধিযুক্ত উপাংগ আছে ( আৰ্থ – সন্ধি , প’দা – উপাংগ ) । শ্বসন অংগবোৰ হ’ল জলক্লোম , পুস্তিজলক্লোম , পুস্তিক্লোম অথবা শ্বাসনলী বা ট্ৰেকিয়া । সংবহনতন্ত্ৰ মুক্ত প্ৰকৃতিৰ ।সংবেদনশীল অংগবোৰ হ’ল শৃংগিকা , চকু (যৌগিক আৰু সৰল ) , সন্তুলনপট , অথবা সমতাৰক্ষাকাৰী অংগ । ৰেচনকাৰ্য মালপিঘিয়ান নলিকাৰদ্বাৰা সম্পন্ন হয় ।ইহঁতবোৰ একলিংগ প্ৰাণী । নিষচন সাধাৰণতে অন্তৱৰ্তীভাৱে সম্পন্ন হয় ।
প্ৰশ্ন ৬: পানী সংবহন তন্ত কোন গোষ্ঠীৰ লক্ষণ ।
(ক) ৰন্ধী প্ৰাণী ,
(খ) টিন’ফ’ৰা ,
(গ) কন্টকচৰ্মী ,
(ঘ) পৃষ্টদণ্ডী
উওৰ : কন্টকচৰ্মী ।
প্ৰশ্ন ৭: “সকলো মাৰুদণ্ডী প্ৰাণীৰ পৃষ্ঠীদণ্ডী কিন্ত সকলো পৃষ্টদণ্ডী মাৰুদণ্ডী নহয় ” এই বাক্যটোক যুক্তিৰে ব্যাখ্যা কৰা ।
উওৰ : পৃষ্ঠদণ্ডী প্ৰাণীৰ বিশেষ বৈশিষ্ট্য যেনে ―
(ক) পৃষ্ঠৰোজ্জু থাকে ,
(খ) মূখ্য স্নায়ুতন্ত্ৰ পৃষ্ঠীয় ,
(গ) টেটু , ক্লোমৰন্ধেৰে ছিদ্ৰিত ,
(ঘ) হৃদযন্ত্ৰ অংকীয় ,
(ঙ) এডাল পশ্চাদ পায়ুপুচ্ছ ইত্যাদি থাকে ।
কিন্তু এই চৰিত্ৰৰ উপৰিও মেৰুদণ্ডী প্ৰাণীৰ অংকীয় আৰু পেশীয় হৃদযন্ত্ৰ থাকে , যাৰ দুটা , তিনিটা বা চাৰিটা কোঠালী থাকে , বৃক্কৰ দ্বাৰা ৰেচন কাৰ্য আৰু আকৃতি নিয়ন্ত্ৰণ হয় ইত্যাদি ।আনহাতে , মেৰুদণ্ডী প্ৰাণীৰ পৃষ্ঠৰজ্জুডাল ভ্ৰূণাৱস্থাত থাকে । এইডাল পৈনত অৱস্থাত উপাস্থি অথবা হাড়ৰ দ্বাৰা তৈয়াৰী ৰাজহাড়ৰ দ্বাৰা প্ৰতিস্থাপিত হয় । অৰ্থাৎ মাৰুদণ্ডী প্ৰাণীৰ কেতবোৰ বৈশিষ্ট্য পৃষ্ঠদণ্ডী প্ৰাণীৰ অন্তৰ্ভুক্ত কিন্তু পৃষ্ঠদণ্ডী প্ৰাণীৰ অন্তৰ্ভুক্ত আটাইবোৰ বৈশিষ্ট্য মাৰুদণ্ডী প্ৰাণীৰ অন্তৰ্ভুক্ত নহয় । সেয়ে সকলো মাৰুদণ্ডী প্ৰাণী পৃষ্ঠদণ্ডী কিন্তু সকলো পৃষ্ঠদণ্ডী প্ৰাণী মেৰুদণ্ডী নহয় ।
প্ৰশ্ন ৮: মৎসৰ বায়ুথলীৰ উপস্থিতিৰ গুৰুত্ব কি ?
উওৰ : পানীৰ প্লাবিতা নিয়ন্ত্ৰণ কৰি সাঁতোৰা বা চলাচল কৰাত সহায় কৰে ।
প্ৰশ্ন ৯: পক্ষীৰ উৰিব পৰা অভিযোজনবোৰ কি ?
উওৰ : পক্ষীৰ শৰীৰৰ হাড়বোৰ ফোপোলা । তাত বায়ুকোষ থাকে । যিয়ে উৰিবলৈ সহায় কৰে ।
প্ৰশ্ন ১০: ডিম্বজ প্ৰাণীৰ কণী পৰাৰ সংখ্যা বা স্তন্য প্ৰাণীৰ পোৱালী জগোৱা সংখ্যা সমান হয় নে ? কিয় ?
উত্তৰ : নহয় । কিয়নো স্তন্যপায়ীৰ পোৱালী জগোৱাৰ সময়তকৈ ডিম্বজ প্ৰাণীৰ কণীৰ পৰা সংখ্যা বেছি হয় ।
প্ৰশ্ন ১১: কোন প্ৰাণীৰ দেহত প্ৰথমবাৰৰ বাবে খণ্ডীভৱন দেখা যায় ।
(ক) চেপেটা কৃমি ,
(খ) ঘূৰণীয়া কৃমি ,
(গ) বলয়ী প্ৰাণী ,
(ঘ) সন্ধীপদী প্ৰাণী ।
উওৰ : (গ) বলয়ী প্ৰাণী ।
প্ৰশ্ন ১২: মানুহৰ দেহত পৰজীৱিৰূপে বাসকৰা প্ৰাণীৰ এখন তালিকা প্ৰস্তুত কৰা ।
উত্তৰ : (ক) ফিটা পেলু ,
(খ) যকৃত কৃমি ,
(গ) এছকাৰিছ ,
(ঘ) উচেৰিয়া ,
(ঙ) এংকাইল’ষ্টমা ,
(চ) ওকনি ।
সপুষ্পক উদ্ভদৰ দৈহিক গঠন বা আকাৰ
পাঠ: ৫
দ্বিতীয় গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: মূলৰ ৰূপান্তৰ বুলিলে কি বুজা ?
উওৰ : নিয়মীয়া কাৰ্য সম্পাদন কৰাৰ উপৰি মূলে কেতবোৰ বিশেষ কাৰণত অন্যান্য কিছুমান কাৰ্য সম্পাদন কৰাৰ বাবে নানা আকাৰ ধাৰণ কৰি ৰূপান্তৰিত হয় ; যেনে ― খাদ্য সঞ্চয় , অতিৰিক্ত বল প্ৰদান, জৈৱিক কাৰ্য , অংগজ প্ৰজনন ইত্যাদি । ইয়াকে মূলৰ ৰূপান্তৰ বুলি কোৱা হয় ।
প্ৰশ্ন ২: বাহ্যিক চৰিত্ৰৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি তলৰ উক্তিসমূহৰ যুক্তি প্ৰদৰ্শন কৰা ―
(ক) উদ্ভাদৰ মাটিৰ তলত থকা সকলো অংগই মূল নহয় ।
উত্তৰ : কিয়নো মাটিৰ তলত থকা সকলো অংগত মূলৰ বৈশিষ্ট্য দেখিবলৈ পোৱা নাযায় । কেতবোৰ গছৰ কাণ্ডৰ পৰা মাটিৰ তলটো ঠাল ঠেঙুলি মেলে । এই ঠাল – ঠেঙুলিবোৰ লাহী , দীঘল আৰু মাটিৰ তলতে বাঢ়িবলৈ ধৰে ।সৰু – ডালবোৰৰ মূৰটো মাটিৰ তলতে ওফন্দি পৰে । যেনে ― আলু । আলুত গাঠি , পাব শল্কপত্ৰ আৰু স্বাভাৱিক মুকুল থাকে ।
(খ) ফুল এবিধ ৰূপান্তৰিত কাণ্ড ।
উত্তৰ : সপুষ্পক উদ্ভিদৰ প্ৰজনন প্ৰক্ৰিয়া কাৰ্যকাৰী কৰিবৰ বাবে বিশেষ স্থানত কাণ্ড অদ্ভুতভাৱে ৰূপান্তৰিত হয় । প্ৰজননৰ বাবে ৰূপান্তৰিত হোৱা কাণ্ডকে ফুল বোলে । কাণ্ড সৃষ্টিকাৰী মুকুলেই (আংগিক মুকুল) যথা সময়ত পুস্প মুকুললৈ পৰিণত হৈ ফুলৰ সৃষ্টি কৰে । আমি জানো যে কাণ্ডত গাঁঠি , পাব থাকে । এই গাঁঠিবোৰৰ পৰাই কেতবোৰ নিৰ্ধাৰিত নিয়মত পাত ওলায় ; ফুলবোৰো আচলতে এনে ধৰণৰ একোডাল ৰূপান্তৰিত কাণ্ড আৰু ৰূপান্তৰিত কিছুমান পাতৰ সমষ্টি । কাণ্ড আৰু পাত দুয়োবিধেই বিশেষভাৱে ৰূপান্তৰিত হৈ ফুললৈ পৰিণত হয় । ৰূপান্তৰিত কাণ্ডডালেই ফুলৰ পুষ্পাক্ষ আৰু ৰূপান্তৰিত পাতবোৰেই ফুলৰ বিভিন্ন পুষ্প চক্ৰ ।
যদিও পুষ্পাক্ষ এডালত স্পষ্টকৈ গাঁঠি , পাব দেখা পোৱা নাযায় তথাপিও পুস্পক্ষ ডালত চাৰিটা গাঁঠি আৰু পাব অত্যন্ত চাপ খাই থাকে । অৱশ্য কেতবোৰ ফুলৰ পুস্পাক্ষত গাঁঠি আৰু পাব স্পষ্টকৈ দেখা যায় ।যেনে ― জুনুকাফুল , ভূতমূলা ইত্যাদি । পাঁব , গাঠি থকাটো কাণ্ডৰ বৈশিষ্ট্য হেতুকে পুস্পাক্ষও এডাল কাণ্ড । আনহাতে পুস্পাক্ষ ডালৰ বৃদ্ধি সাধাৰণতে স্ত্ৰীস্তৱকৰ বিকাশ হৈয়ে শেষ হৈ যায় , কিন্তু বনৰীয়া গোলাপকে আদি কৰি কেতবোৰ ফুলত স্ত্ৰীস্তৱক বিকশিত হোৱাৰ পিছতো পুষ্পাক্ষডাল ওপৰলৈ বাঢ়ি গৈ পুনৰ ডালপাত বহন কৰে । ডাল – পাত ধাৰণ কৰাটো কাণ্ডৰ বৈশিষ্ট । গতিকে পুষ্পাক্ষডাল এডাল ৰূপান্তৰিত কাণ্ড । ওপৰৰ যুক্তিৰ পৰা প্ৰমাণিত হয় যে ফুল ৰূপান্তৰিত কাণ্ড ।
প্ৰশ্ন ৩: এটা পক্ষল যৌগিক পাত কি হিচাপে এটা কৰতল যৌগিক পাততকৈ বেলেগ ?
উত্তৰ : পক্ষল যৌগিক পত্ৰৰ পত্ৰিকাবোৰ পত্ৰ অক্ষডালৰ দুয়োকাষে একান্তৰ বা অভিমুখ হৈ ওলায় । আনহাতে কৰতল যৌগিক পত্ৰৰ পত্ৰ – অক্ষডালৰ মূৰত এক বা একাধিক মাখিপাত লাগি থাকে অথবা পত্ৰিকাবোৰ দুয়োকাষে একান্তৰ বা অভিমুখ হৈ নোলায় ।
প্ৰশ্ন ৪: উদাহৰণৰ সৈতে বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ পত্ৰবিন্যাসৰ ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰ :
ওপৰত দেখুওৱাৰ দৰে পত্ৰবিন্যাস ঘাইকৈ তিনি প্ৰকাৰৰ ।
(ক) একান্তৰ পত্ৰবিন্যাস : কেতবোৰ গছৰ কাণ্ড আৰু ঠাল – ঠেঙুলিবোৰৰ প্ৰতিটো গাঁঠিৰ পৰা এটাকৈ মাথোন পাত ওলায় । ফলত পাতবোৰ কাণ্ডৰ ওপৰত কেইবা শাৰীত সজ্জিত হৈ পৰে । এনে ধৰণৰ পত্ৰবিন্যাসক একান্তৰ পত্ৰবিন্যাস বোলে ।যেনে ― আম , কঁঠাল ইত্যাদি ।
(খ) অভিমুখ পত্ৰবিন্যাস : কিছুমান গছৰ কাণ্ডৰ প্ৰতিটো গাঁঠিৰ দুয়োকাষৰ পৰা পৰস্পৰ মুখা – মুখিকৈ দুটাকৈ পাত ওলায় ; এনে পত্ৰবিন্যাসক অভিমুখ পত্ৰবিন্যাস বোলে ।যেনে ― মধুৰিআম , আকন ।
(গ) আৰ্বত বা চক্ৰাকাৰ পত্ৰবিন্যাস : কেতবোৰ গছৰ কাণ্ডৰ প্ৰতিটো গাঁঠিৰ পৰা দুয়োকৈ অধিক পাত ওলায় চক্ৰকাৰে সজ্জিত হৈ পৰে । তেনে ধৰণৰ পত্ৰবিন্যাসক আবৰ্ত বা চক্ৰাকাৰ পত্ৰবিন্যাস বোলে ।
যেনে ― কৰবী , শিমলু ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন ৫: তলৰ উক্তি সমূহৰ সূএ লিখা ।
(ক) পুষ্পপত্ৰ বিন্যাস
উত্তৰ : ফুলৰ কলিৰ প্ৰতিটো বৃতি আৰু পাহিয়ে নিজস্ব চক্ৰৰ প্ৰতিটো সদস্য বা উপাংগৰ লগত সংগতি ৰাথি পুষ্পাক্ষৰ দৰে সাজোন দিয়া প্ৰক্ৰিয়াক পুষ্পপত্ৰ বিন্যাস বোলে ।
(খ) অমৰাবিন্যাস
উত্তৰ : গৰ্ভাশয়ৰ ভিতৰত ডিম্বকৰ সাজোন প্ৰণালীক অমৰাবিন্যাস বোলে ।
(গ) সমমিত পুষ্প
উত্তৰ : যদি কোনো এটা ফুল যিকোনো ব্যাসাদ্ধৰ দিশৰ পৰা সমানে দুটা ভাগত ভাগ কৰিব পৰা যায় তাকে সমমিত পুষ্প বোলে ।
(ঘ) অপ্ৰতিসম পুষ্প
উত্তৰ : যেতিয়া কোনো এটা পুষ্পক নিৰ্দিষ্ট এটা দিশত কৰা উপম্বীয় ছেদন প্ৰক্ৰিয়াৰে মাত্ৰ দুটা সমান ভাগত ভগাব পৰা যায় তাকে অপ্ৰতিসম পুষ্প বোলে ।
প্ৰশ্ন ৬: পাৰ্থক্য লিখা :
(ক) নিয়তাকাৰ আৰু অনিয়তাকাৰ পুষ্পবিন্যাস
উত্তৰ : নিয়তাকাৰ আৰু অনিয়তাকাৰ পুষ্পবিন্যাস :-
নিয়তাকাৰ :
(ক) এইবিধ পুষ্পবিন্যাসত পুষ্পদণ্ড ডালৰ বৃদ্ধি সীমাবদ্ধ ।
(খ) অগ্ৰস্থ মুকুলটো পুষ্প মুকুলত পৰিণত হৈ ফুল ফুলিবলৈ ধৰে ।
(গ) এইবিধ পুষ্পবিন্যাসত ফুলবোৰ অধোমুখী পৰ্যায়ত বিকশিত হয় ।
(ঘ) নিয়ত পুষ্পবিন্যাস সাধাৰণতে তিনি প্ৰকাৰৰ ।
অনিয়তাকাৰ :
(ক) এইবিধ পুষ্পবিন্যাসত পুষ্পদণ্ডডালৰ বৃদ্ধি অনিৰ্দিষ্ট ।
(খ) পুষ্পদণ্ডডালৰ একেবাৰে মূৰত ফুল নুফুলে ।
(গ) এইবিধ পুষ্পবিন্যাসত ফুলবিলাক অগ্ৰ্যো মুগ পৰ্য্যায়ত সজ্জিত হয় ।
(ঘ) অনিয়ত পুষ্পবিন্যাস কেইবা প্ৰকাৰৰ হয় ।
(খ) গুচ্ছমূল আৰু অস্থানিক মূল
উত্তৰ : গুচ্ছমূল আৰু অস্থানিক মূল :-গুচ্ছমূল :
(ক) এইবিলাক ৰূপান্তৰিত অস্থানিক মূল গছৰ গুৰিৰ পৰা উৎপন্ন হয় ।
(খ) এইবিলাক গছৰ গুৰিৰ পৰা একেলগে থোপ বান্ধি ওলোৱা কিছুমান কন্দাল মূল ।
(গ) গুচ্ছমূল হ’ল নিৰ্দিষ্ট আকাৰ নথকা দীঘল , মঙহাল মূল ।যেনে – ডালিয়া , শতমূল ।অস্থানিক মূল :-
(ক) উদ্ভিদ দেহৰ যিকোনো অংশৰ পৰা উৎপত্তি হয়।
(খ) গাঁঠি বা পাতৰ পৰা অসংখ্য শিপাৰ সৃষ্টি হয় ।
(গ) এনে মূল মাটিৰ উপৰি ভাগত থাকে ।যেনে – ধান , কুঁহিয়াৰ ।
প্ৰশ্ন ৭: চিহ্নিত চিত্ৰ আঁকা ―
(ক) বুটমাহৰ বীজ , (খ) মাকৈ বীজৰ দীৰ্ঘচ্ছেদ
উত্তৰ :
প্ৰশ্ন ৮: কাণ্ডৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা ।
উত্তৰ : বীজৰ অংকুৰণৰ পিছত জন্মকাণ্ডৰ পৰা মাটিৰ ওপৰলৈ পোহৰ অভিমুখে বৃদ্ধি পাই অহা অংশকে কাণ্ড বোলে । কাণ্ডত , গাঁঠি , পাব,পুষ্পমুকুল , আংগিক মুকুল থাকে । মাটিৰ উপৰিভাগত বীজ যেনে অৱস্থাতে নাথাকে কিয় , গজালি মেলাৰ পিছত কাণ্ড সদায় পোহৰ অভিমূখে গতি কৰে । কেতিয়াবা বিশেষ কাৰণ বশত : কোনো উদ্ভিদৰ কাণ্ড মূলৰ দৰে মাটিৰ তলতে থাকে , যেনে ― আদা , পিয়াজ ইত্যাদি । ডাল , পাত , ফুল , ফল ধাৰণ কৰা হ’ল কাণ্ডৰ মূখ্য কাম ।
প্ৰশ্ন ৯: ফুলনো কি ? এটা আদৰ্শ সপুষ্পক ফুলৰ বিভিন্ন অংশৰ চমু বৰ্ণনা দিয়া ।
উত্তৰ : সপুষ্পক উদ্ভিদৰ প্ৰজনন প্ৰক্ৰিয়া কাৰ্যকৰী কৰা এক ৰূপান্তৰিত কাণ্ডই হ’ল ফুল ।সাধাৰণতে প্ৰায়বোৰ ফুলৰে এডাল ঠাৰি থাকে ; এই ঠাৰিডালক পুষ্পবৃন্তিকা বোলে । পুষ্পবৃন্তিকাৰ মূৰৰ চুটি অথচ শকত লাটুমাকাৰ অংশক পুষ্পক বোলে । প্ৰায়বোৰ ফুলতে এই পুষ্পক্ষডাল চাৰিটা চাপ খাই থকা গাঁঠিৰ সমষ্টি ফুলৰ বাকী অংশসমূহ পুষ্পাক্ষডালৰ চাপখাই থকা গাঁঠিতে চক্ৰাকাৰে সজ্জিত হৈ থাকে । ইয়াৰ প্ৰতিটো খলপকে চক্ৰ বোলে । এপাহ আদৰ্শ ফুলত চাৰিটা চক্ৰ থাকে ।
সেইকেইটা ক্ৰমে ―
(ক) বেটু বা বৃতি : কেতবোৰ সৰু সৰু সেউজীয়া বিশেষ ধৰণৰ পাতেৰে এই চক্ৰ গঠিত । ইয়াৰ প্ৰতিটো পাতক বেটুপাত বোলে ।
(খ) দলমণ্ডল : বেটুৰ ওপৰতে দ্বিতীয় চক্ৰ অৰ্থাৎ দলমণ্ডল অৱস্থিত । ইয়াৰ প্ৰতিটো অংশক পাহি বা দল বোলে । পাহিবোৰ সাধাৰণতে বেটুপাতত কৈ আকাৰত ডাঙৰ , বিভিন্ন ৰঙেৰে ৰঞ্জিত , উজ্জ্বল ,চকুত লগা আৰু সুগন্ধিযুক্ত ।
(গ) পুংস্তৱক বা পুংকেশৰ চক্ৰ : পুংস্তৱক ফুলৰ তৃতীয় চক্ৰ । এই চক্ৰ এডাল অথবা কেইবাডালো দীঘল অথচ লাহী কেশৰৰ দ্বাৰা গঠিত । ইয়াৰ প্ৰতিডালকে পুংকেশৰ বোলে ।
(ঘ) স্ত্ৰীস্তৱক বা গৰ্ভকেশৰ চক্ৰ : ফুল পাহৰ একেবাৰে মূৰত অৰ্থাৎ পুস্তৱকৰ ওপৰত স্ত্ৰী – স্তৱক অৱস্থিত । স্ত্ৰী – স্তৱকেই ফুলৰ শেষ চক্ৰ । ইয়াৰ প্ৰতিটো অংশক স্ত্ৰীকেশৰ বা গৰ্ভকেশৰ বা গৰ্ভপত্ৰ বোলে ।
প্ৰশ্ন :১০: বিভিন্ন ধৰণৰ পাতৰ ৰূপান্তৰে উদ্ভিদৰ কি হিচাপে সহায় কৰে ?
উত্তৰ : সালোক সংশ্লেষণৰ বাহিৰও আন আন কাৰ্যৰ বাবে পাতৰ ৰূপান্তৰ হয় । মটৰ মাহৰ গছৰ দৰে বগাই যাবলৈ পাত আকৰ্ষলৈ পৰিৱৰ্তিত হয় বা আত্মৰক্ষাৰ বাবে সাগৰফেনাও কাঁইটলৈ ৰূপান্তৰ হয় । পিয়াজ , নহৰু আদিৰ মঙহাল পাতে খাদ্য সঞ্চয় কৰে । অষ্ট্ৰেলিয়ান একাচিয়া’ৰ পাত সৰি যায় বাবে বৃন্ত ই চেপেটা হৈ ফলকৰ কাম কৰে ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন ১১:পুষ্পবিন্যাসৰ সূত্ৰ লিখা । সপুষ্পক উদ্ভিদৰ বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ পুষ্পবিন্যাসৰ বিষয়ে লিখা ।
উত্তৰ : বেছিভাগ উদ্ভিদত সাধাৰণতে পাতৰ কক্ষত বা কাণ্ডৰ আগত এটাতকৈ অধিক ফুল একেলগে থোপা বান্ধি ফুলে । এনেদৰে কেতবোৰ নিৰ্দিষ্ট প্ৰণালীৰে পুষ্পক্ষত ফুলৰ সাজোনক পুষ্পবিন্যাস বোলে ।
পুষ্পবিন্যাসক ঘাইকৈ দুটা প্ৰকাৰত ভাগ কৰা হয় ―
(ক) ৰেচিম’জ বা অনিয়ত : এইবিধ পুষ্পবিন্যাসত পুষ্পদণ্ডডাল অগ্ৰমুকুলৰ সহায়েৰে ওপৰলৈ অনিৰ্দিষ্ট ভাৱে বাঢ়ি গৈ থাকে । পুষ্পদণ্ডৰ তল ফালৰ পৰা ক্ৰমান্বয়ে ওপৰলৈ ফুল ফুলিবলৈ ধৰে কিন্তু পুষ্পদণ্ডডালৰ একেবাৰে মূৰত ফুল নুফুলে । ফুলবিলাক আগ্ৰোমুখ পৰ্য্যায়ত পুষ্পদণ্ডডালত সজ্জিত হৈ পৰে ; অৰ্থাৎ তলৰ ফুলবিলাক ওপৰৰ ফুল বিলাকতকৈ আগতে পূৰঠ হয় । এনে ধৰণৰ পুষ্পবিন্যাসকে ৰেচিম’জ বা অনিয়ত পুষ্পবিন্যাস বোলে ।
(খ) চাইম’জ বা নিয়ত পুষ্পবিন্যাস : এইবিধ পুষ্পবিন্যাসত পুষ্পদণ্ডডালৰ বৃদ্ধি সীমাবদ্ধ । অগ্ৰস্থ মুকুলটো পুষ্প মুকুলত পৰিণত হৈ ফুল ফুলিবলৈ ধৰে আৰু লগে লগে পুষ্পদণ্ডডালৰ বৃদ্ধি শেষ হৈ পৰে । অগ্ৰস্থ পুষ্পমুকুলটোৰ তলৰ পৰা একাষে নাইবা দুয়োকাষে গৌণ পুষ্পদণ্ড ওলাই পুনৰ একেদৰেই এপাহ ফুল মেলিয়েই বৃদ্ধি শেষ হৈ যায় । ফুলবোৰ অবৃন্তক বা সবৃন্তক । এইবিধ পুষ্পবিন্যাসত ফুলবোৰ আধোমুখী পৰ্য্যায়ত বিকশিত হয় ; অৰ্থাৎ আগৰ বা মূৰৰ ফুলবোৰ সদায় গুৰিৰ ফুলবোৰতকৈ আগতে পূৰঠ হয় ।
সপুস্পক উদ্ভিদৰ শাৰীৰিক গঠন
পাঠ: ৬
দ্বিতীয় গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: বিভিন্ন ভাজক কলাৰ অৱস্থান।আৰু কাৰ্যৰ বৰ্ণনা কৰা ।
উওৰ :
প্ৰশ্ন ২: ‘কৰ্ক কেম্বিয়াম সৃষ্টি কৰা কলাই কৰ্ক গঠন কৰে ‘ । চমুকৈ উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰ : কাণ্ডৰ গৌণ বৃদ্ধিৰ ফলত কাণ্ডৰ পৰিধিৰ ফালে বিশেষকৈ বহিস্তকৰ ওপৰত চাপৰ সৃষ্টি হয় । এই চাপৰ ফলত কেতিয়াবা কেতিয়াবা বহিস্তক ফাটি যায় । বহিস্তকৰ তলত থকা অধস্তকতো যথেষ্ট চাপ পৰে । এনে চাপৰ ফলত যাতে বহিস্তক আৰু অধস্তকৰ ক্ষতি নহয় , তাৰ বাবে বহিস্তকৰ তলত এক ধৰণৰ গৌণ ভাজক কলাৰ সৃষ্টি হয় । এনে ভাজক কলা বিভাজিত হৈ বাহিৰৰ ফালে কৰ্ক বা থেলামৰ সৃষ্টি হয় ।
প্ৰশ্ন ৩: চিএৰ সহায়েৰে গুপ্তবীজী উদ্ভিদৰ কাণ্ডৰ গৌণবৃদ্ধি চমুকৈ দাঙি ধৰা ।
উত্তৰ :
কেমবিয়াম্ আৰু কৰ্ক কেমবিয়াম্ নামৰ পাশ্বীয় ভাজক কলাৰ ক্ৰিয়াৰ ফলত উদ্ভিদৰ কাণ্ডৰ পৰিধি বৃদ্ধি হোৱাকেই কাণ্ডৰ গৌণ বৃদ্ধি বোলে । কেমবিয়াম্ আৰু কৰ্ক কেমবিয়াম্ ক্ৰমে স্তম্ভত আৰু বহিঃ মজ্জাত সৃষ্টি হয় । কেমবিয়াম্ কেৱল গুপ্তবীজী উদ্ভিদতহে পোৱা যায় । গৌণ বৃদ্ধিৰ সময়ত ফ্লোৱেম থাকে সিমানচটা কেমবিয়ামৰ সৃষ্টি হয় । মেটাজাইলেমৰ বিপৰীতে থকা পেৰিচইকে’লৰ পৰাও কিছু কিছু কেমবিয়াম্ সৃষ্টি হয় ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন ৪: চিএৰ সহায়ত শাৰীৰিক গঠনৰ পাৰ্থক্য দেখুওৱা –
(ক) একবীজপত্ৰী উদ্ভিদৰ মূল আৰু দ্বিবীজপত্ৰী উদ্ভিদৰ মূল ।
উত্তৰ :
প্ৰশ্ন ৫: জাইলেম আৰু ফ্ল’ৱেমক কিয় জটিল কলা বোলে ?
উত্তৰ : জটিল কলা সংবহন কলাত দেখা যায় ।এই কলা কেৱল সংবহনৰ কাৰণেই সৃষ্টি হয় ।ঠিক তেনেদৰে জাইলেম আৰু ফ্ল’ৱেম কলাৰো কাম সংবহন কৰায়ে । সেইকাৰণে জাইলেম আৰু ফ্ল’ৱেমক জটিল কলা বোলে ।
প্ৰশ্ন ৬: পত্ৰৰন্ধ সজুঁলি কি ? পত্ৰৰন্ধৰ গঠন চিহ্নিত চিএৰ সহায়ত ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰ : পত্ৰৰন্ধৰ সজুঁলি হ’ল ― ৰক্ষীকোষ আৰু ছিদ্ৰ
উদ্ভিদৰ সেউজীয়া কাণ্ড আৰু পাতৰ বহিস্তকখন ছিদ্ৰযুক্ত , বিশেষকৈ কোমল কাণ্ড আৰু পাতত অসংখ্য ছিদ্ৰ থাকে । বহিস্তকত থকা সূক্ষ্ম ছিদ্ৰবোৰক পত্ৰৰন্ধ বোলে । পত্ৰৰন্ধ উদ্ভিদৰ বায়বীয় অংশৰ বহিস্তকতহে উৎপত্তি হয় । পত্ৰৰন্ধৰ মাজত এটা সুক্ষ্ম ছিদ্ৰ থাকে আৰু এই ছিদ্ৰটোক দুয়োকাষে দুটা অৰ্ধচন্দ্ৰাকাৰ কোষে বেৰি থাকে । এই কোষ দুটাক ৰক্ষীকোষ বোলে । ৰক্ষীকোষ আৰু ছিদ্ৰ এই দুয়োটাকে একেলগে পত্ৰৰন্ধ বোলে । ৰক্ষীকোষ দুটা জীৱিত আৰু ইয়াৰ ভিতৰত ঘন কোষপ্ৰৰস থাকে । কোষপ্ৰৰসতে কোষকেন্দ্ৰ আৰু হৰিৎকণা ডুৱ গৈ থাকে । বহিস্তকৰ পেৰেণকাইমা কোষৰ পৰিৱৰ্তন হৈয়ে পত্ৰৰন্ধৰ সৃষ্টি হয় । ৰক্ষীকোষৰ ছিদ্ৰটোৰ ফালে থকা কোষবেৰখন ডাঠ আৰু বিপৰীত ফালৰ ধেনুভিৰীয়া আৰু প্ৰসাৰণশীল কোষবেৰখন পাতল আৰু চেলুল’জেৰে গঠিত ।
প্ৰশ্ন ৭: সপুষ্পক উদ্ভিদৰ তিনিবিধ মুখ্য কলাতন্ত্ৰৰ নাম লিখা ।
উত্তৰ : (ক) বহিস্তকীয় কলাতন্ত্ৰ ,
(খ) আদি কলাতন্ত্ৰ ,
(গ) সংবহন কলাতন্ত্ৰ ।
প্ৰশ্ন ৮: উদ্ভিদৰ শাৰীৰিক গঠনৰ অধ্যয়ন আমাৰ বাবে কি ভাৱে উপযোগী ?
উওৰ : উদ্ভিদৰ শাৰীৰিক গঠনৰ অধ্যয়নে আমাক কোষ যে উদ্ভিদ দেহগঠনৰ মূল একক , কোষসমূহ লগ লাগি যে কলা গঠন কৰে আৰু কলাসমূহ লগ – লাগি যে একোটা অংগৰ সৃষ্টি হয় সেয়া বুজিবলৈ সহায় কৰে ।
প্ৰশ্ন ৯: চিহ্নিত চিএৰ সহায়ত এটা বিষম পৃষ্ঠিয় পাতৰ আভ্যন্তৰীক গঠনৰ বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰ :
বিষম পৃষ্ঠিয় পাত যেনে ― আহঁতৰ পাত এখিলা অনুবীক্ষণ যন্ত্ৰৰ সহায়েৰে পৰীক্ষা কৰি চালে তাৰ আভ্যন্তৰীক গঠন ওলাই পৰে ।
বিষম পৃষ্ঠিয় পাতত পোৱা কলা সমূহ হ’ল ―
(ক) বহিস্তক ,
(খ) মধ্যকলা ,
(গ) সংবহন গুচ্ছ
বহিস্তকৰ একেবাৰে বাহিৰৰ কোষস্তৰক নিম্ন বহিস্তক বোলে । উভয় বহিস্তকত কিউটিক’ল থাকে । বিষম পৃষ্ঠয় পাতত নিম্নবহিস্তকত পত্ৰৰন্ধ বেছিকৈ থাকে । দুই বহিস্তকৰ মাজতে মধ্যকলা আৰু সংবহন কলা অৱস্থিত । ইয়াত মেচ’ফিল কলা , গোঁজকোষ আৰু সোপাকা কোষত বিভক্ত হৈ থাকে । সংবহন গুচ্ছ বিলাক সমপাশ্বীয় ; কিন্তু বন্ধ । জাইলেম , ফ্ল’ৱেমৰ ওপৰত টুপীৰ নিচিনা থাকে । প্ৰতিটো সংবহন গুচ্ছ এশাৰী প্ৰান্তীয় পেৰেণকাইমাৰ দ্বাৰা আবৃত্ত ।
প্ৰাণীৰ গাঁঠনিক সংগঠন
পাঠ: ৭
দ্বিতীয় গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
১ : এটা শব্দ অথবা এটা বাক্যত উওৰ লিখা :
প্ৰশ্ন : (ক) পেৰিপ্লেনেটা আমেৰিকানাৰ সাধাৰণ নাম কি ?
উত্তৰ : পঁইটাচোৰা ।
প্ৰশ্ন : (খ) কেঁচুত কিমান শুক্ৰবাহিকীয় থাকে ?
উত্তৰ : চাৰিযোৰ ।
প্ৰশ্ন : (গ) পঁইটাচোৰাৰ ডিম্বশয়ৰ অৱস্থান ক’ত ?
উত্তৰ : ২ – ৬ উদৰীয় খণ্ডত ।
প্ৰশ্ন : (ঘ) পঁইটাচোৰাৰ উদৰত কিমানটা খণ্ড থাকে ?
উত্তৰ : ১০ টা ।
প্ৰশ্ন : (ঙ) মালপিঘিয়ান নলিকা ক’ত পোৱা যায় ?
উত্তৰ : পঁইটাচোৰাৰ মধ্যাপৌষ্টিক নলী আৰু পশ্চাৎ পৌষ্টিক নলী ।
২ : তলত দিয়াবোৰৰ উত্তৰ লিখা :
প্ৰশ্ন : (ক) বৃক্বৰ কাম কি ?
উত্তৰ : (ক) নাইট্ৰ’জেনযুক্ত ৰেচন দ্ৰব্য শৰীৰৰ পৰা উলিয়াই দি দেহৰসৰ সন্তুলতা ৰক্ষা কৰা ।
(খ) তেজ পৰিস্ৰাৱন কৰা ।
প্ৰশ্ন : (খ) স্থান অনুযায়ী কেঁচুৰ কিমান ধৰণৰ বৃক্বক আছে ?
উত্তৰ : তিনিধৰণৰ বৃক্কক আছে ―
(ক) চেপ্টাল বৃক্বক ,
(খ) চৰ্মীয় অধ্যাৱৰণীয় বৃক্বক আৰু
(গ) গ্ৰসনীয় বৃক্বক ।
প্ৰশ্ন ৩: কেঁচুৰ জননাংগৰ চিহ্নিত চিত্ৰ আঁকা ।
উত্তৰ :
প্ৰশ্ন ৪: পঁইটাচোৰাৰ পাচননলীৰ চিহ্নিত চিত্ৰ আঁকা ।
উত্তৰ :
প্ৰশ্ন ৫: পাৰ্থক্য লিখা :
(ক) প্ৰষ্টমিয়ম আৰু পেৰিষ্টমিয়ম
(খ) পটীয়বৃক্কক আৰু গ্ৰসনীয় বৃক্কৰ
উত্তৰ : (ক) প্ৰষ্টমিয়ম আৰু পেৰিষ্টমিয়ম –
প্ৰষ্টমিয়ম ― (ক) প্ৰষ্টমিয়ম হ’ল কেঁচুৰ মুখখন আৱৰি ৰখা এটা খণ্ড ।
(খ) প্ৰষ্টমিয়ম এবিধ সংবেদনশীল অংশ যিয়ে কেঁচুডাল আগবাঢ়ি যোৱাত সহায় কৰে । আৰু পেৰিষ্টমিয়ম ―
(ক) পেৰিষ্টমিয়ম হ’ল প্ৰষ্টমিয়মৰ প্ৰথমটো খণ্ড যাক মুখগহ্বৰীয় খণ্ড বোলে ।
(খ) পেৰষ্ট’মিয়ামত কেঁচুডালৰ মুখখন থাকে ।
(খ) পটীয়বৃক্কৰ আৰু গ্ৰসনীয় বৃক্কৰ -পটীয়বৃক্কৰ ―
(ক) কেঁচুৰ ৩ নং খণ্ডৰ পৰা দেহৰ শেষ খণ্ডলৈ দেহবেৰৰ আৱৰণত লাগি থাকি দেহতলত মুকলি হোৱা কেঁচুৰ এক ৰেচন অংগ হ’ল পটীয়বৃক্কক । গ্ৰসনীয় বৃক্বক ―
(ক) কেঁচুৰ ৪ ,৫ আৰু ৬ নং খণ্ডত তিনি যোৰা গুচ্ছ হিচাপে থকা ৰেচন অংগ হ’ল ৰেচন অংগ হ’ল গ্ৰসনীয় বৃক্কক ।
প্ৰশ্ন ৬: দেহকোষৰ উপাদানবোৰ কি কি ?
উত্তৰ : (ক) লিম্ফ’চাইট ,
(খ) ম’ন’ছাইট ,
(গ) নিউট্ৰ’ফিল ,
(ঘ) ইওঁচিন’ফিল আৰু
(ঙ) বেচ’ফিল ।
প্ৰশ্ন ৭: নিম্নলিখিত কোষবোৰ ক’ত পোৱা যায় ?
(ক)কন্ড’চাইট
উত্তৰ : উপাস্থিত ।
(খ) এক্সন
উত্তৰ : স্নায়ুকলা ।
(গ) চিলিয়াযুক্ত আচ্ছাদক
উত্তৰ : নাসাৰন্ধ , শ্বাসনলী , ফেল’পিয়ান নলিকাৰ দৰে ফোঁপোলা অংগৰ অন্তঃ পৃষ্ঠ ভাগত থাকে ।
প্ৰশ্ন ৮: বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ আচ্ছাদক কলা চিহ্নিত চিত্ৰসহ বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰ :
সৰল আচ্ছাদক
a) শল্কাকাৰ
b) ঘনাকাকাৰ
c) স্তম্ভাকাৰ
d) চিলিয়াযুক্ত স্তম্ভাকাৰ
গ্ৰন্থিয় আচ্ছাদক
a) এককোষী
b) বহুকোষী
যৌগিক আচ্ছাদক ভৌমছদাৰ ওপৰত কোষবিলাকৰ সাজোন অনুসৰি আচ্ছাদক কলা সাধাৰণতে দুই প্ৰকাৰৰ ―
(ক) সৰল আচ্ছাদক কলা ।
(খ) স্তৰীভূত আচ্ছাদক কলা ।কোষৰ আকৃতি – প্ৰকৃতি অনুসৰি সৰল আচ্ছাদক কলাক আকৌ কেইবা প্ৰকাৰত ভাগ কৰা হৈছে ।
সেইবোৰ ক্ৰমে ―
(ক) চটীয়া আৱৰনী ।
(খ) স্তম্ভাকাৰ আৱৰণী ।
(গ) চিলিয়াযুক্ত আৱৰণী ।
(ঘ) ঘনকাকাৰ আৱৰণী ।
(ঙ) গ্ৰন্থিময় আৱৰণী ।
(চ) সংবেদী আৱৰণী ।
(ছ) ছদ্মস্তৰীভূত বা অপ্ৰকৃত স্তৰীভূত আৱৰণী কলা ।
(জ) অংকুৰণ আৱৰণী কলা ।
আনহাতে স্তৰীভূত আচ্ছাদক কলাক আকৌ আন তিনিটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছে । সেইবোৰ যথাক্ৰমে ―
(ক) স্তৰীভূত চটীয়া আচ্ছাদক কলা ।
(খ) স্তৰীভূত স্তম্ভাকাৰ আচ্ছাদক কলা ।
(গ) স্তৰীভূত ঘনাকাকাৰ আচ্ছাদক কলা ।
প্ৰশ্ন ৯: প্ৰভেদ লিখা :
(ক) সৰল আচ্ছাদক আৰু যৌগিক আচ্ছাদক –
উত্তৰ : সৰল আচ্ছাদক ―
(ক) ই মাত্ৰ এটা কোষীয় স্তৰেৰে গঠিত ।
(খ) দেহগহ্বৰ , নলিকা আদিৰ বেৰবোৰ সৰল আচ্ছাদক কলাৰে গঠিত । আৰুযৌগিক আচ্ছাদক ―
(ক) এটাতকৈ বেছি কোষীয় স্তৰেৰে গঠিত ।
(খ) ছালৰ দৰে ৰক্ষণাবেক্ষণৰ কাম কৰে ।
(খ) হৃদীয় পেশী আৰু ৰেখিত পেশী –
উত্তৰ : হৃদীয় পেশী ―
(ক) নিজ ইচ্ছামতে লৰচৰ কৰিব নোৱাৰে ।
(খ) হৃদপেশীৰ তন্ত্ৰবোৰ অনুপ্ৰস্থীয় ৰেখা নাথাকে ।
(গ) এই কলাৰ তন্ত্ৰকোষত মাত্ৰ এটাহে কোষকেন্দ্ৰ থাকে ।
ৰেখিত পেশী ―
(ক) নিজ ইচ্ছামতে লৰচৰ কৰিব পাৰে ।
(খ) ৰেখিত পেশীৰ তন্ত্ৰবোৰত ৰেখা থাকে ।
(গ) ঘন নিয়মিত আৰু ঘন অনিয়মিত সংযোজক কলা –
উত্তৰ : ঘন নিয়মিত সংযোজক কলা ―
(ক) ঘন নিয়মিত সংযোজক কলাত ক’লাজনে আঁহবোৰ শাৰী শাৰী কৈ আঁহগোটৰ মাজে মাজে সোমাই থাকে ।
(খ) ঘন নিয়মিত সংযোজক কলাই ছালৰ কংকালীয় পেশীক অস্থিৰ লগত সংযোজিত কৰি ৰাখে ।ঘন অনিয়মিত সংযোজক কলা ―
(ক) ঘন অনিয়মিত সংযোজক কলাত ক’লাজেন আঁহবোৰ বিভিন্ন দিশত আঁহগোটৰ মাজে মাজে সোমাই থাকে ।
(খ) ঘন অনিয়মিত সংযোজক কলা তলত থাকে ।
প্ৰশ্ন ১০: প্ৰতি শাৰীত থকা অমিলটো চিনাক্ত কৰা।
(ক) মণ্ডলীয় কলা , তেজ , নিউৰণ , কণ্ডৰা ।
উত্তৰ : নিউৰণ ।
(খ) লোহিতৰক্ত কণিকা , শ্বেতৰক্তকণিকা , অনচক্ৰিকা , উপাস্থি ।
উত্তৰ : উপাস্থি ।
(গ) নলিকাযুক্ত , নলিকাহীন , লালটি গ্ৰন্থি , অস্থিৰজ্জু ।
উত্তৰ : অস্থিৰজ্জু ।
(ঘ) উৰ্ধহনু , অধঃহনু , উপৰাচ্চ , শৃংগিকা ।
উত্তৰ : শৃংগিকা ।
(ঙ) আদ্যতন্ত্ৰ , মধ্যবক্ষ , পশ্চবক্ষ , কক্ষাংগ ।
উত্তৰ : আদ্যতন্ত্ৰ ।
প্ৰশ্ন ১১: স্তম্ভ (ক) সৈতে স্তম্ভ (খ) ত থকা ৰাশি মিলোৱা –
| স্তম্ভ (ক) | স্তম্ভ (খ) |
| (ক) যৌগিক আচ্ছাদক | (ক) পাচননলী |
| (খ) যৌগিক চকু | (খ) পঁইটাচোৰা |
| (গ) পটীয় বৃক্কৰ | (গ) ছাল, অধিচ্ছদ |
| (ঘ) মুক্ত সংবহনতন্ত্ৰ | (ঘ) কৃত্ৰিম দৃষ্টি |
| (ঙ) টিফ্লচ’ল | (ঙ) কেঁচু |
| (চ) অস্থিকোষ | (চ) ফেল’মিয়েৰ |
| (ছ) জনেনন্দিয় | (ছ) হাড় |
উত্তৰ :
| স্তম্ভ (ক) | স্তম্ভ (খ) |
| (ক) যৌগিক আচ্ছাদক | (গ) ছাল, অধিচ্ছদ |
| (খ) যৌগিক চকু | (ঘ) কৃত্ৰিম দৃষ্টি |
| (গ) পটীয় বৃক্কৰ | (ঙ) কেঁচু |
| (ঘ) মুক্ত সংবহনতন্ত্ৰ | (খ) পঁইটাচোৰা |
| (ঙ) টিফ্লচ’ল | (ক) পাচননলীৰ |
| (চ) অস্থিকোষ | (চ) ফেল’মিয়েৰ |
| (ছ) জনেনন্দিয় | (ছ) হাড় |
প্ৰশ্ন ১২: পানীভেকুলীৰ পাচনতন্ত্ৰৰ পৰিষ্কাৰ চিহ্ন আঁকা ।
উত্তৰ :
কোষ : জীৱৰ একক
পাঠ: ৮
তৃতীয় গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: নিম্নলিখিতসমূহ কোনটো শুদ্ধ নহয় ?
প্ৰশ্ন : (ক) ৰবাৰ্টব্ৰাউনে কোষ আৱিষ্কাৰ কৰিছিল ।
উত্তৰ : অশুদ্ধ ।
উত্তৰ : শুদ্ধ ।
প্ৰশ্ন : (গ) ভাৰশ্বোৱে ব্যাখ্যা কৰিছিল যে কোষবোৰ পূৰ্বস্থিত কোষৰ পৰা সৃষ্টি হয় ।
উত্তৰ : শুদ্ধ ।
প্ৰশ্ন : (ঘ) এটা এককোষী জীৱই এটা মাএ কোষৰ ভিতৰতে ইয়াৰ জীৱন প্ৰক্ৰিয়া চলায় ।
উত্তৰ : শুদ্ধ ।
প্ৰশ্ন ২: নতুন কোষ উৎপন্ন হয় ―
(ক) বেক্টেৰিয়াৰ কিন্বনৰ পৰা
(খ) পুৰণি কোষৰ পুনৰ উৎপত্তিৰ পৰা
(গ) পূৰ্বস্থিত কোষৰ পৰা
(ঘ) অজৈৱ পদাৰ্থৰ পৰা
উত্তৰ : (গ) পূৰ্বস্থিত কোষৰ পৰা ।
প্ৰশ্ন ৩: নিম্নলিখিতসমূহ মিলাই লিখা ―
| স্তম্ভ (ক) | স্তম্ভ (খ) |
| (ক) ক্ৰিষ্টি | (ক) ষ্ট্ৰ’মাৰ চেপেটা পাতৰ দৰে থলী |
| (খ) কূণ্ডীয় | (খ) মাইট’কান্ডিয়াৰ ভিতৰলৈ সোমাই যোৱা আৱৰণী |
| (গ) থাইলাকইড | (গ) গলগি সংঘৰ থালৰ দৰে থলী । |
উত্তৰ :
| স্তম্ভ (ক) | স্তম্ভ (খ) |
| (ক) ক্ৰিষ্টি | (খ) মাইট’কান্ডিয়াৰ ভিতৰলৈ সোমাই যোৱা আৱৰণী |
| (খ) কূণ্ডীয় | (গ) গলগি সংঘৰ থালৰ দৰে থলী । |
| (গ) থাইলাকইড | (ক) ষ্ট্ৰ’মাৰ চেপেটা পাতৰ দৰে থলী । |
প্ৰশ্ন ৪: তলত দিয়া সমূহৰ কোনটো শুদ্ধ ―
প্ৰশ্ন : (ক) সকলো জীৱিত জীৱৰে কোষত কোষকেন্দ্ৰ থাকে ।
উত্তৰ : শুদ্ধ
প্ৰশ্ন : (খ) প্ৰাণী আৰু উভয়কোষতে সুনিৰ্দিষ্ট কোষবেৰ থাকে ।
উত্তৰ : অশুদ্ধ ।
প্ৰশ্ন : (গ) প্ৰকোষকেন্দ্ৰীয় কোষত আৱৰণৰ দ্বাৰা আবৃত কোষাঙ্গ নাথাকে ।
উত্তৰ : শুদ্ধ ।
প্ৰশ্ন : (ঘ) কোষবোৰ অজৈৱ পদাৰ্থৰ পৰা নতুনকৈ গঠন হয় ।
উত্তৰ : অশুদ্ধ ।
প্ৰশ্ন ৫: প্ৰকোষকেন্দ্ৰীয় কোষৰ মেচ’জ’ম কি ? ইয়াৰ কাৰ্য উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰ : কেতবোৰ প্ৰকোষকেন্দ্ৰীয় কোষৰ ভিতৰফালে জাপ খাই থকা কোষাৱৰণৰ অংশটোৰ মেচ’জ’ম বোলে । কাৰ্য : শ্বসন ক্ৰিয়া সম্পন্ন হয় ।
প্ৰশ্ন ৬: দুটা কোষাংগৰ নাম লিখা যি দুখন আৱৰণৰ দ্বাৰা বেষ্টিত । এই দুটা কোষাংগৰ বৈশিষ্ট্যবোৰ কি ? সিঁহতৰ কাৰ্য উল্লেখ কৰা আৰু উভয়ৰে চিহ্নিত চিত্ৰ আঁকা ।
উত্তৰ : মাইট’কন্দিয়া আৰু প্লাষ্টিড ।
বৈশিষ্ট্য :
(ক) মাইট’কন্দিয়াই কোষৰ শক্তিৰ ভৰাল ।
(খ) প্লাষ্টিডে উদ্ভিদক বিশেষ বৰণ প্ৰদান কৰে ।
কাৰ্য :
(ক) মাইট’কন্দিয়াই কোষৰ শ্বসন কাৰ্য সমাধা কৰে ।
(খ) প্লাষ্টিডে উদ্ভিদৰ দেহত শ্বেতসাৰ সৃষ্টি কৰে লগতে ফল পৰিপক্ক হোৱাত বিশেষ অৰিহনা যোগায় ।
প্ৰশ্ন ৭: প্ৰকোষকেন্দ্ৰীয় কোষৰ বৈশিষ্ট্যসমূহ কি ?
উত্তৰ : (ক) কোষত প্ৰকৃত কোষকেন্দ্ৰ নাথাকে ।
(খ) মাইট’কন্দিয়া , গলগিলডি , প্লাষ্টিড , অন্তপ্ৰৰসীয় জালিকা , লাইছ’জ’ম ইত্যাদি কোষ অংগানুসমূহ নাথাকে ।
(গ) কোষবিভাজন দ্বিবিভাজন পদ্ধতিৰে সম্পন্ন হয় ।
(ঘ) কোষ প্ৰৰস স্থিৰ হৈ থাকে ।
প্ৰশ্ন ৮: কোষ হ’ল জীৱনৰ আধাৰ একক । চমুকৈ আলোচনা কৰা ।
উত্তৰ : কিয়নো কোষ সকলো জীৱৰ দেহ গঠন আৰু জৈৱিক ক্ৰিয়াৰ স্বয়ংচালিত আৰু স্বতন্ত্ৰ একক । কোষৰ একক সংগঠনৰ বাবে বিভিন্ন জৈৱিক কাৰ্য সূচাৰূপে পৰিচালিত হয় আৰু এই কাৰ্যবোৰৰ সমন্বয়ৰ ফলত একোটা জীৱই নিজস্ব বৈশিষ্ট্য প্ৰকাশ কৰে । প্ৰত্যেক কোষেই জীৱনৰ মৌলিক জৈৱিক কাৰ্যসমূহ সম্পন্ন কৰে । সচৰাচৰ আমি দেখি থকা বহুকোষী উদ্ভিদ বা প্ৰাণীৰ পৰিপুষ্টি , শ্বসন , প্ৰজনন , বৃদ্ধি আদি জৈৱিক কাৰ্যসমূহ সু – সংহতভাৱে পৰিচালনা কৰাৰ বাবে বেলেগ বেলেগ কোষ লিপ্ত থাকে । কোষৰ এনে সংগঠন ভাঙি গ’লে কোষবোৰে জৈৱিক কাৰ্য পৰিচালনা কৰিব নোৱাৰে ।
প্ৰশ্ন ৯: কোষকেন্দ্ৰৰন্ধ কি ? সিহঁতৰ কাৰ্য্যৰ বিষয়ে লিখা ।
উত্তৰ : কোষকেন্দ্ৰৰ কেন্দ্ৰাৱৰণখনত ঠায়ে ঠায়ে কিছুমান অতি সূক্ষ্ম ৰন্ধ থাকে । এই ৰন্ধবিলাকক কোষকেন্দ্ৰীয় ৰন্ধ বোলে ।
কাৰ্য :
(ক) কোষৰ জৈৱিক ক্ৰিয়াত সহায় কৰে ।
(খ) কোষবিভাজন প্ৰক্ৰিয়াত অংশগ্ৰহণ কৰে ।
প্ৰশ্ন ১০: চিহ্নিত চিত্ৰৰ সহায়ত নিম্নলিখিত সমূহৰ গঠন বৰ্ণনা কৰা ।
(ক) কোষকেন্দ্ৰ ,
(খ) কেন্দ্ৰদেহ বা চেন্টজ’ম
উত্তৰ :
(ক) কোষকেন্দ্ৰটো প্ৰধানকৈ চাৰিটা অংশৰে গঠিত ―
(১) কেন্দ্ৰাৱৰণ
(২) কোষকেন্দ্ৰ প্ৰৰস
(৩) অতিকেন্দ্ৰ বা উপকেন্দ্ৰ
(৪) কোষকেন্দ্ৰ জালিকা কেন্দ্ৰৱৰণখন একক আৱৰণ বিশিষ্ট দুতৰপীয়া আৱৰণে গঠিত ।এই কেন্দ্ৰাৱৰণে আৱৰি ৰখা অৰ্ধজুলীয়া , সমসত্ব ,স্বচ্ছ, দানাকাৰ পদাৰ্থখিনিক কোষকেন্দ্ৰ প্ৰৰস বোলে ।কোষকেন্দ্ৰ প্ৰৰসত স্পষ্ট বলায়াকাৰ , সমঘনত্ব এক অংগিকা দেখা যায় ইয়াক অতিকেন্দ্র বা উপকেন্দ্ৰ বোলে । কোষকেন্দ্ৰ প্ৰৰসত থকা ক্ৰমেটিন সূত্ৰবিলাক পৰস্পৰৰ মাজত ওপৰা – উপৰি হৈ এখন জালৰ সৃষ্টি কৰে । তাকে কোষকেন্দ্ৰ জালিকা বোলে ।
(খ) চন্ট’জ’ম এটা কোষাংগ য’ত সাধাৰণতে চেন্টিওল নামৰ চুঙাকৃতিৰ গাঁথনি অংশ থাকে । এইবোৰ আনিয়তাকাৰ পৰিতাৰক কেন্দ্ৰিক পদাৰ্থ নাইবা উপাদানৰ দ্বাৰা পৰিবেষ্টিত । চেন্ট’জ’মত দুটা চেন্টিওল থাকে । এই চেন্টিওলে চিলিয়া আৰু ফ্ৰেজেলাৰ আধাৰ ব’ডি আৰু প্ৰাণীকোষৰ কোষবিভাজনৰ সময়ত মহুৰা গঠন কৰে ।
প্ৰশ্ন ১১: চেন্টমিয়েৰ কি ? চেন্ট’মিয়াৰৰ স্থান অনুসৰি ক্ৰমজমবোৰৰ শ্ৰেণীবিভাজন কিদৰে হয় ? বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ ক্ৰমজমত চেন্ট’মিয়াৰৰ স্থান দেখুৱাই চিত্ৰ আঁকি তোমাৰ উওৰটো প্ৰতিপন্ন কৰা ।
উত্তৰ : ক্ৰমেটিডৰ সংযুক্ত বিন্দুক চেন্টমিয়েৰ বোলে ।
চেন্টমিয়েৰৰ অৱস্থান অনুসৰি ক্ৰমজমক চাৰিটা ভাগত ভাগ কৰা হয়। সেইবোৰ ক্ৰমে ―
(ক) মধ্যকেন্দ্ৰিক বা মেটাচেন্টিক
(খ) উপমধ্যকেন্দ্ৰক বা উপমেটাচেন্টিক
(গ) অগ্ৰকেন্দ্ৰিক বা এক্ৰ’চেন্টিক
(ঘ) অন্তঃকেন্দ্ৰিক বা টেল’চেনট্ৰিক মেটাচেন্টিক ক্ৰম’জ’মৰ চেন্টমিয়েৰটো মধ্যাংশ থাকে ।উপমেটাচেন্টিক ক্ৰম’জ’ম চেন্টমিয়েৰটো ক্ৰম’জ’ম মধ্যাংশৰ পৰা অলপ দূৰৈত থাকে ।এক্ৰচেন্টিক ক্ৰম’জ’মৰ চেন্টমিয়েৰটো এটা প্ৰান্তৰ যথেষ্ট ওচৰত থাকে ।আনহাতে টেল’চেন্টিক ক্ৰম’জ’মৰ চেন্ট’মিয়েৰটো প্ৰান্তৰ শীৰ্ষস্থানত থাকে ।
জৈৱ অণু
পাঠ: ৯
তৃতীয় গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: বৃহদানু বুলিলে কি বুজা ? সেইবোৰৰ কিছুমান উদাহৰণ দিয়া ।
উত্তৰ : অসংখ্য একক অনুৰে গঠিত জটিল যৌগিক বৃহদানু বোলে ।
যেনে ― বহুশৰ্কৰা , প্ৰ’টিন , স্নেহদ্ৰব্য , নিউক্লিক এছিড ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন ২: গ্লাইক’ছাইডিক , পেন্টাইড্ আৰু ফছফ’ডায়েষ্টৰ গঠন চিত্ৰ আঁকা ।
উত্তৰ : গ্লাইক’ছাইডিক :
পেন্টাইড্ :
ফছফ’ডায়েষ্ট :
প্ৰশ্ন ৩: প্ৰ’টিনৰ তৃতীয়ক গঠন বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰ : প্ৰ’টিনৰ অনুবোৰ দেখাত একোডাল ৰেখাৰ দৰে যেন লাগে । ইয়াৰ বাওঁমূৰটো প্ৰথম এমিন’ এছিডটোৰ দ্বাৰা আৰু সোমূৰটো শেষৰ এমিন’ এছিডটোৰ দ্বাৰা বুজোৱা হয় । প্ৰথমটো এমিন’ এছিডক N – প্ৰান্তিক এমিন’ এছিড আৰু শেষৰটো এমিন’ এছিডক C – প্ৰান্তিক এমিন’ এছিড বোলে । প্ৰ’টিনৰ সূএডাল এডাল বিস্তাৰিত জঠৰ দণ্ডৰ আকৃতিত সকলো সময়তে নেথাকে । সূএডাল ভাঁজখাই এটা কুণ্ডলীৰ আকৃতিত থাকে । সূএডালৰ বাকীঅংশ ভাঁজখাই আন ধৰণৰ একোট গঠনৰ সৃষ্টি কৰে , যাক গৌণ গঠন বোলে । এই গঠনৰ সৈতে প্ৰ’টিনৰ দীঘল শিকলিডালো ইটোৰ ওপৰত সিটোকৈ ভাঁজখাই এটা ঊলৰ ফোপোলা বলৰ আকৃতি ধাৰণ কৰে , যাক কোৱা হয় প্ৰ’টিনৰ তৃতীয়ক গঠন ।
প্ৰশ্ন ৪: ৰোগ নাশকাৰক দ্ৰব্য হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা প্ৰ’টিনসমূহ বাছি উলিয়াই সেইবোৰৰ এখন তালিকা প্ৰস্তুত কৰা ।
উত্তৰ :
| প্ৰ’টিন | কাৰ্য |
| (১) ইমচুলিন | শৰীৰত হৰম’ন সাম্য অৱস্থাত ৰাখে । |
| (২) এন্টিবডি | বীজাণুনাশক হিচাপে শৰীৰত থাকে । |
| (৩) GLUT – 4 | কোষবোৰৰ ভিতৰলৈ গ্লক’জৰ পৰিবহন সক্ষম কৰে । |
প্ৰশ্ন ৫: কম ভৰযুক্ত আনবিক ওজনবিশিষ্ট দহোটা গুৰুত্বপূৰ্ণ জৈৱ অণু বাছি লৈ সিহঁতৰ গঠন চিত্ৰ আঁকা ।
উত্তৰ :
প্ৰশ্ন ৬: ট্ৰাইগ্লিচাৰাইডৰ উপাদানসমূহৰ বিৱৰণ দিয়া ।
উত্তৰ : গ্লিচাৰলৰ এটা অণুৰ সৈতে স্নেহ এছিডৰ তিনিটা অণু যোজিত হৈ ট্ৰাইগ্লিচাৰাইড উৎপন্ন হয় ।ট্ৰাইগ্লিচাৰাইডৰ জলবিয়োজনত স্নেহ এছিডৰ তিনিটা অণু আৰু গ্লিচাৰলৰ এটা অণু উৎপন্ন হয় ।
( এক অণু গ্লিচাৰলৰ ) ( তিনি অণু স্নেহ এছিড ) ( এক অণু ট্ৰাইগ্লিচাৰাইড )সাধাৰণ উচ্চতাত কঠিন অৱস্থাত থকা ট্ৰাইগ্লিচাৰাইডক চৰ্বি বোলে । প্ৰাণীজাত ট্ৰাইগ্লিচাৰাইডত সংপৃক্ত স্নেহ এছিড অধিক পৰিমাণ থাকে । সেয়ে সাধাৰণ উচ্চতাত সিহঁত কঠিন বা অৰ্ধকঠিন অৱস্থাত থাকে । পামিটিক এছিড , প্টিয়েৰিক এছিড ইত্যাদি সংপৃক্ত স্নেহ এছিডৰ উদাহৰণ , । অধিকাংশ উদ্ভদজাত ট্ৰাইগ্লিচাৰাইডত অ’লেইক এছিড , লিন’লিক এছিড আদি অসংপৃক্ত স্নেহ এছিড থাকে ।
প্ৰশ্ন ৭: প্ৰ’টিন সম্পৰ্কে থকা তোমাৰ ধাৰণাৰ পৰা গাখীৰ দৈ লৈ অথবা সৰতোলা গাখীৰৰ দৈ লৈ পৰিণত হওঁতে কি হয় বৰ্ণনা দিয়া ।
উত্তৰ : গাখীৰত থকা কেজিন নামৰ প্ৰ’টিন বিধক লেক্ট’বেচিলাচ নামৰ বেক্টেৰিয়াবিধে ক্ৰিয়া কৰি দৈ লৈ পৰিণত কৰে ।
প্ৰশ্ন ৮: এলানিন’ নামৰ এমিন’ এছিড বিধৰ গঠন চিত্ৰ অকাঁ ?
উত্তৰ :
প্ৰশ্ন ৯: গঠ আঠা কিহৰ দ্বাৰা গঠিত ? ফেভিকল এইবোৰতকৈ ভিন্ন প্ৰকাৰৰ নে ?
উওৰ : গঠ আঠা হেক্স’জ আৰু পেন্ট’জৰে গঠিত ।ফেভিকল সংশ্লেষিত আঠা ।
কোষ চক্ৰ আৰু কোষ বিভাজন
পাঠ: ১০
তৃতীয় গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ কোষৰ কোষচক্ৰৰ গড় সময় কাল কিমান ?
উত্তৰ :- ২৪ ঘন্টা ।
প্ৰশ্ন ২: কেৰিঅ’কাইনেচিচ আৰু চাইট’কাইনেচিচৰ পাৰ্থক্য লিখা ।
উত্তৰ :- কেৰিঅ’কাইনেচিচ আৰু চাইট’কাইনেচিচৰ পাৰ্থক্য হ’ল ―
| কেৰিঅ’কাইনেচিচ ― | চাইট’কাইনেচিচৰ ― |
| (ক) কেৰিঅ’কাইনেচিচক কোষকেন্দ্ৰ বিভাজন বুলি কোৱা হয় । | (ক) চাইট’কাইনেচিচক কোষপ্ৰৰসীয় বিভাজন বুলি বোলা হয় । |
| (খ) এই প্ৰক্ৰিয়াত ক্ৰম’জ’মবোৰ অপত্য কোষকেন্দ্ৰলৈ বিভাজিত হয় । | (খ) এই প্ৰক্ৰিয়াত কোষটো দুটা অপত্য কোষত বিভাজিত হয় । |
প্ৰশ্ন ৩: অন্তৱৰ্তী স্তৰত (Interphage) সংঘটিত হোৱা পৰিঘটনাসমূহ বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰ :- কোষচক্ৰৰ প্ৰথম স্তৰটোৱে অন্তৱৰ্তী স্তৰ ।
কোনো এটা কোষ বিভাজিত হৈ উৎপন্ন হোৱা অপত্যকোষ পুনৰ বিভাজনক্ষণ হ’বলৈ প্ৰয়োজনীয় সময়ৰ ব্যৱধান কালছোৱাক কোষচক্ৰৰ অন্তৱৰ্তী স্তৰ বোলে । এই স্তৰত কোষটোৰৰ বহুল পৰিৱৰ্তন হয় ।কিন্তু এই পৰিৱৰ্তনসমূহ একেবাৰে আণৱিক স্তৰত হয় কাৰণে সেইবোৰ পৰিৱৰ্তন অতি সূক্ষ্ম আৰু অণুবীক্ষণ যন্ত্ৰত ধৰা নপৰে । এই স্তৰত নতুনকৈ সৃষ্টি হোৱা অপত্যকোষবোৰ প্ৰত্যেকেই নিজস্বভাৱে পুনৰ সংগঠিত হয় । কোষবিভাজনৰ অন্তত অপত্যকোষবোৰে মাতৃকোষৰ বিভিন্ন দ্ৰব্যৰ অৰ্ধেক পৰিমাণৰ দ্ৰৱ্যহে লাভ কৰে । প্ৰয়োজনীয় দ্ৰব্যখিনি পৰিপূৰ্ণ কৰিবৰ কাৰণে অপত্যকোষবোৰে অন্তৱৰ্তী স্তৰত কোষৰ প্ৰয়োজনীয় সকলো দ্ৰব্য পুনৰ সংশ্লেষণ কৰি পূৰ্ণ পৰ্যায়ৰ কোষ হৈ উঠে । এতেকে জীৱ ৰসায়নৰ ফালৰ পৰা কোষচক্ৰৰ অন্তৱৰ্তী স্তৰটো তীব্ৰ জৈৱিক স্তৰ । অন্তৱৰ্তী স্তৰত অপত্য কোষটোৱে সকলো দ্ৰব্য সংশ্লেষণ কৰি আৰু শক্তি আহৰণ কৰি পুনৰ বিভাজনৰ বাবে সাজু হয় ।
প্ৰশ্ন ৪: কোষচক্ৰৰ Go কি ?
উত্তৰ :- কোষকেন্দ্ৰ বিভাজনৰ পিছত যদি প্ৰৰস বিভাজন নহয় তেতিয়াহ’লে এটা কোষত এটাতকৈ অধিক কোষকেন্দ্ৰ থাকিব লাগিব । এইটো জীৱৰ বাবে কাম্য নহয় আৰু এককোষী কেন্দ্ৰীয় কোষৰ ক্ষেত্ৰত সম্ভৱো নহয় । এতেকে কোষকেন্দ্ৰৰ বিভাজন হোৱাৰ পিছত দুটা অপত্য কোষকেন্দ্ৰৰ মাজত এখন দুৱাৰ সৃষ্টি হৈ কোষ প্ৰৰস এনেভাৱে দুভাগত বিভক্ত হয় ; যাতে প্ৰতিটো অপত্যকোষ কেন্দ্ৰৰ এটাকৈ কোষৰ ভিতৰত আৱদ্ধ হৈ পৰে । প্ৰৰস বিভাজন স্তৰত সৃষ্টি হোৱা অপত্যকোষে পুনৰ কোষচক্ৰ আৰম্ভ কৰে নাইবা কোনো স্থায়ী কলাৰ কোষ হিচাপে বিশেষ আকৃতি ধাৰণ কৰে । কোষচক্ৰৰ এই স্তৰটোক Go স্তৰ বোলে ।
প্ৰশ্ন ৫: মাইট’ছিছক সমীকৰণ বিভাজন বুলি কিয় কোৱা হয় ?
উত্তৰ :- মাইট’ছিছ কোষবিভাজন বহুকোষী প্ৰাণীৰ কলাবোৰৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশৰ লগত জড়িত । প্ৰাণীৰ দেহকোষত সংগঠিত হোৱা এই বিভাজন বিশ্বজনীন আৰু ক্ষুদ্ৰাকৃতি বেক্টেৰিয়াৰ পৰা আৰম্ভ কৰি বৃহদাকৃতি যিকোনো উদ্ভিদ আৰু প্ৰাণীৰ দেহকোষত এনে বিভাজন পোৱা যায় । দেহকোষত হয় বাবে এই কোষবিভাজনক দৈহিক কোষবিভাজন বোলে । এই বিভাজনৰ অন্তত অপত্যকোষ দুটাত মাতৃকোষৰ সমানসংখ্যাক ক্ৰ’ম’জ’ম থাকে বাবে ইয়াক সমীকৰণীয় কোষ বিভাজন বোলা হয় ।
প্ৰশ্ন ৬: কোষচক্ৰৰ স্তৰকেইটাৰ নাম লিখা য’ত নিম্নলিখিত পৰিঘটনাসমূহ সংঘটিত হয় ।
(ক) ক্ৰ’ম’জ’মবোৰ মহুৰাৰ বিষুৱীয় অঞ্চললৈ গতি কৰে ।
(খ) চেন্ট’মিয়েৰ বিভক্ত হয় আৰু ক্ৰমেটিডবোৰ পৃথক হয় ।
(গ) সমসংস্থ ক্ৰ’ম’জ’মৰ মাজত যুগ্মন ঘটে ।
(ঘ) সমসংস্থ ক্ৰ’ম’জ’মৰ মাজত জিন বিনিময় ঘটে ।
উত্তৰ :- (ক) মেটাফেজ স্তৰ ,
(খ) এনাফেজ স্তৰ ,
(গ) জাইগ’ট স্তৰ ,
(ঘ) পেকিটিন স্তৰ ।
প্ৰশ্ন ৭: চমুটোকা লিখা ।
(ক) যুগ্মন ,
(খ) দ্বিযোজী বা যুগলী ,
(গ) কায়েজমেটা ।
উত্তৰ :- (ক) যুগ্মন ― প্ৰথম মিঅ’ছিছ বিভাজনত প্ৰথমে ক্ৰ’ম’জমবোৰে যোৰা বান্ধিবলৈ আৰম্ভ কৰে আৰু পৰস্পৰ ওচৰ চাপি আহে । এই প্ৰক্ৰিয়াটো যুগ্মন বোলে ।
(খ) দ্বিযোজী বা যুগলী ― ক্ৰ’ম’জ’মৰ যুগ্মন প্ৰক্ৰিয়াৰ লগতে চাইনেষ্ট’নিমেল সংঘ নামৰ এটি জটিল অংশৰ গঠন সংশ্লিষ্ট হৈ থাকে । এই সংঘটো গঠন হয় এযোৰ যুগ্মন সমসংস্থ ক্ৰ’ম’জ’মৰ দ্বাৰা , ইয়াক দ্বিযোজী বা যুগলী বোলে ।
(গ) কায়েজমেটা ― প্ৰথম মিঅ’ছিছ বিভাজনৰ ডিপ্ল’টিন স্তৰত দ্বিযোজী গোটৰ পৰা পুনৰ সংযোজিত সমসংস্থ ক্ৰ’ম’জ’মবোৰ জিন বিনিময় ঘটা স্থানবোৰৰ বাদে পৰস্পৰে ইটোৱে সিটোৱে পৰা ‘X’ আকৃতিৰে পৃথক হবলৈ ধৰে । এই ‘X’ আকৃতিৰ অংশসমূহক কায়েজমেটা বোলে ।
প্ৰশ্ন ৮: মাইট’ছিছ আৰু মিঅ’ছিছৰ মাজৰ প্ৰধান পাৰ্থক্যসমূহৰ তালিকা কৰা ।
উত্তৰ :- মাইট’ছিছ আৰু মিঅ’ছিছৰ মাজৰ পাৰ্থক্যসমূহ হ’ল ―
মাইট’ছিছ ―
(ক) মাইট’ছিছ জীৱৰ দেহকোষত হয়।
(খ) এটা কোষ এবাৰ বিভক্তহৈ দুটা অপত্য কোষৰ সৃষ্টি হয় ।
(গ) আদ্যস্তৰত ক্ৰ’ম’জ’মবোৰ দুটাৰ ক্ৰমেটিড হিচাপে থাকে ।
(ঘ) সমৰূপী ক্ৰ’ম’জ’ম যোৰা নাপাতে ।
(ঙ) কায়জামাৰ সৃষ্টি নহয় ।
(চ) অন্তৱৰ্তী স্তৰ দীৰ্ঘস্থায়ী ।
(ছ) আদ্যস্তৰ সৰল আৰু উপস্তৰত বিভক্ত নহয় ।
(জ) ঐকাধ্য আৰু দ্বৈধ দুয়োধৰণৰ কোষত হ’ব পাৰে ।
মিঅ’ছিছ ―
(ক) মিঅ’ছিছ প্ৰজনন কোষ সৃষ্টি হোৱাৰ সময়ত হয় ।
(খ) এটা কোষ দুৱাৰ বিভক্ত হৈ চাৰিটা অপত্য কোষৰ সৃষ্টি হয় ।
(গ) আদ্যস্তৰত ক্ৰ’ম’জ’মবোৰ প্ৰথমে এডলীয়াকৈ দেখা যায় ; পাছত ফাটি দুডাল ক্ৰমেটিড হয় ।
(ঘ) সমৰূপী ক্ৰ’ম’জ’মে যোৰ পাতে ।
(ঙ) কায়জামাৰ সৃষ্টি হয় ।
(চ) অন্তৱৰ্তী স্তৰ অল্পস্থায়ী ।
(ছ) প্ৰথম বিভাজনৰ অন্তস্তৰৰ পিছত প্ৰৰস বিভাজন নহ’বও পাৰে ।
(জ) কেৱল দ্বৈধ কোষতহে হয় ।
প্ৰশ্ন ৯: মি’ছিছৰ গুৰুত্ব কি ?
উত্তৰ :- মি’ছিছৰ গুৰুত্বসমূহ হ’ল ―
(ক) মিঅ’ছিছ বিভিজনে জননকোষত ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা অৰ্দ্ধেক কৰি যৌন প্ৰজনন কৰা প্ৰজাতিৰ কোষত ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা ধ্ৰুৱক কৰি ৰাখে । অৰ্থাৎ কোনো প্ৰজাতিৰ ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা যদি 2n হয় , তেন্তে মিঅ’ছিছ বিভাজনে জননকোষত ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা n কৰে , যাতে দুটা জননকোষৰ মিলনৰ ফলত সৃষ্টি হোৱা যোজকোষৰ পৰা যি সন্তান হ’ব তাৰ ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা পুনৰ 2n হয় ।
(খ) প্ৰতি জীৱৰ কোষত এক নিৰ্দিষ্ট সংখ্যাক ক্ৰ’ম’জ’ম থাকে । যদি প্ৰজননৰ পূৰ্বে জননকোষৰ ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা হ্ৰাস হৈ আধা নহয় তেন্তে প্ৰতি জনুতে ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা দুগুণ হোৱাৰ লগতে DNA ৰ পৰিমান দুগুণ হৈ গৈ থাকিব । এনে পৰিস্থিতি নহবৰ বাবে জননকোষৰ ক্ৰ’ম’জ’মৰ সংখ্যা মিঅ’ছিছৰ প্ৰক্ৰিয়াৰ যোগেদি হয় ।
(গ) মিঅ’ছিছ বিভাজনৰ কাৰণে যৌন প্ৰজনন কৰা প্ৰজাতিৰ সকলো ব্যক্তিতে ধ্ৰুৱক পৰিমাণৰ জিনীয় দ্ৰব্য অৰ্থাৎ DNA বিতৰণ হয় ।
(ঘ) মিঅ’ছিছ বিভাজনত হোৱা জিন বিনিময প্ৰক্ৰিয়াৰ যোগেদি বংশগত লক্ষণৰ পুৰ্ণবিন্যাস হয় ।ইয়াৰ ফলতব্যক্তিসমূহৰ মাজত বিভিন্নতাৰ সৃষ্টি হয় । ক্ৰমবিৱৰ্তন আনে ।
(ঙ) মিঅ’ছিছৰ যোগেদি কোনো এটা বংশত লুকাই থকা পৰাহত লক্ষণ বিলাকো ওলাই আহে । ফলত বংশগত লক্ষণে সকলো জনুত বিস্তাৰ লাভ কৰে ।
প্ৰশ্ন ১০: এচ্ স্তৰত ডি. এন. এ প্ৰতিকৃতি কৰণ নোহোৱাকৈ মাইট’ছিছ সংঘটিত হ’ব পাৰেনে ?
উত্তৰ :- নোৱাৰে ।
প্ৰশ্ন ১১: কোষবিভাজন নোহোৱাকৈ ডি. এন. এ প্ৰতি কৃতিকৰণ হ’ব পাৰেনে ?
উত্তৰ :- পাৰে ।
উদ্ভিদ পৰিবহন
পাঠ: ১১
চতুৰ্থ গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: ব্যাপনৰ ওপৰত প্ৰভাৱ পেলোৱা কাৰক কেইটা কি কি ?
উত্তৰ :- (ক) অণুৰ ঘনত্ব ,
(খ) অণুৰ আপেক্ষিক আয়তন ,
(ঘ) ব্যাপনৰ মাধ্যম ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন ২: পৰিনচ্ কি ? ব্যাপনত সিহঁতৰ ভূমিকা কি ?
উত্তৰ :- পৰিনচ্ এক ধৰণৰ প্ৰ’টিন কণিকা ।এই প্ৰ’টিনবোৰে প্লাষ্টিক , মাইট’কন্দিয়া আৰু কিছুমান বেক্টেৰিয়াৰ বহিঃ আৱৰণত ডাঙৰ ডাঙৰ বিন্ধা সৃষ্টি কৰি তাৰ মাজৰে সৰু সৰু প্ৰ’টিনৰ জোখক অণুবোৰ সহজতে পাৰ হৈ যোৱাত সহায় কৰে ।
প্ৰশ্ন ৩: উদ্ভিদত সংক্ৰিয় পৰিৱহনত প্ৰ’টিন পাম্পে লোৱা ভূমিকাৰ কথা বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰ :- দ্ৰব্যৰ ঘনত্বৰ বিপৰীতে যেতিয়া অণু বিলাকে শক্তি ব্যৱহাৰ কৰি পৰিবাহিত হয় , তাক সংক্ৰিয় পৰিবহন বোলে । সংক্ৰিয় পৰিবহন আৱৰণত থকা প্ৰ’টিনৰ দ্বাৰা সংঘটিত হয় ।সেয়ে আৱৰণত থকা বিভিন্ন প্ৰ’টিনসমূহে সংক্ৰিয় আৰু নিস্ত্ৰিয় পৰিবহনত এক উল্লেখনীয় ভূমিকা পালন কৰে । এই প্ৰ’টিসমূহে পাম্পৰ দ্বাৰা কাম কৰে । সিহঁতে শক্তিৰ সহায়ত নিম্ন গাঢ়তাৰ পৰা উচ্চ গাঢ়তালৈ দ্ৰব্যৰ অণু পৰিবাহিত কৰে। যেতিয়া আটাইবোৰ বাহক প্ৰ’টিন ব্যৱহাৰ হয় তেতিয়াই পৰিবহনৰ হাৰ আটাইতকৈ বেছি হয় ।
প্ৰশ্ন ৪: বিশুদ্ধ পানীৰ জলবিভৱ কিয় আটাইতকৈ বেছি হয় ?
উত্তৰ :- পানীৰ অণু গতি শক্তি থাকে । তৰল আৰু বাষ্প আকাৰত সিহঁত এক যাদৃচ্ছক গতিত থাকে যি খৰতকীয়া আৰু ধ্ৰুৱক । যি প্ৰণালীত পানীৰ ঘনত্ব যিমানে বেছি হয় , তাৰ গতিশক্তি অথবা জল বিভবো সিমানে বেছি হয় । সেয়ে বিশুদ্ধ পানীৰ জলবিভৱ আটাইতকৈ বেছি ।
প্ৰশ্ন ৫: পাৰ্থক্য লিখা :-
(ক) ব্যাপন আৰু আসৃতি
উত্তৰ :- ব্যাপন আৰু আসৃতি ―
ব্যাপন ―
(ক) এই প্ৰক্ৰিয়াত কোনো ভেদ্য বা অৰ্ধভেদ্য আৱৰণৰ প্ৰয়োজন নাই ।
(খ) এই প্ৰক্ৰিয়াত কোনো পদাৰ্থৰ গতিশীল অণু বেছি ঘনত্বৰ পৰা কম ঘনত্বৰ ফালে গতি কৰে ।
(গ) ব্যাপন বিষম প্ৰকৃতিৰ দ্ৰৱণৰ মিশ্ৰণতো ঘটিব পাৰে ।
(ঘ) একাধিক দ্ৰৱণৰ মিশ্ৰণত ব্যাপন বাধাপ্ৰাপ্ত নহয় । আৰু
আসৃতি ―
(ক) এই প্ৰক্ৰিয়া কেৱল অৰ্ধভেদ্য আৱৰণৰ মাজেদি হয় ।
(খ) এই প্ৰক্ৰিয়াত দ্ৰৱকৰ অণুবিলাক বেছি ঘনত্বৰ পৰা অৰ্ধভেদ্য আৱৰণৰ মাজেদি দ্ৰাৱকৰ কম ঘনত্বৰ ফালে গতি কৰে ।
(গ) কেৱল সম প্ৰকৃতিৰ দ্ৰৱণৰ মাজত ঘটিব পাৰে ।
(ঘ) কেৱল একে ধৰণৰ তৰল দুটাৰ ঘনত্বৰ পাৰ্থক্য হ’ল আসৃতি ঘটে ।
(খ) প্ৰস্বেদন আৰু বাষ্পীভৱন
উত্তৰ :- প্ৰস্বেদন ―
(ক) ই এক ধৰণৰ শৰীৰ ক্ৰিয়া ।
ই কেৱল উদ্ভিদ দেহত হয় ।
(গ) শৰীৰ ক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত হয় ।
(ঘ) জীৱিত কোষৰ পৰা হয় ।
(ঙ) ইয়াৰ দ্বাৰা পাত ঠাণ্ডা আৰু সেমেকা হয় ।
বাষ্পীভৱন ―
(ক) ই এক ধৰণৰ ভৌতিক ক্ৰিয়া । ই যিকোনো ঠাইৰ পানীৰ উপৰিভাগৰ পৰা হয় ।
(খ) মুক্ত যিকোনো অঞ্চলৰ পৰা হয় ।
(গ) কোনো ধৰণৰ নিয়ন্ত্ৰণ নাথাকে ।
(ঘ) জড় জীৱ উভয়ৰে পৰা হয় ।
(ঙ) যি ঠাইৰ পৰা হয় সেই ঠাইৰ শুষ্ক হৈ পৰে ।
৬। যদিহে বিশুদ্ধ পানী আৰু এটা দ্ৰবত বায়ুমণ্ডলীয় চাপতকৈ অধিক চাপ প্ৰদান কৰা হয় তেতিয়া কি হ’ব পাৰে?
উত্তৰঃ যেতিয়া এটা দ্ৰবত বা বিশুদ্ধ পানীত বায়ুমণ্ডলীয় চাপতকৈ অধিক চাপ প্ৰদান কৰা হয় তেতিয়া দ্ৰৱটোৰ বা বিশুদ্ধ পানীৰ জলবিভৱৰ মান বৃদ্ধি হয়।
৭। উদিত পানী আৰু খনিজ দ্রব্য শোষণত মাইকৰাইজাই কেনেদৰে সহায় কৰে?
উত্তৰঃ মাইক’ৰহাইজ হ’ল ভেকুৰ আৰু উচ্চশ্রেণীৰ উদ্ভিদৰ শিপাৰ সহজীৱিতা। মাইক’ৰহাইজাত অংশ গ্রহণ কৰা ভেকুৰ বিধক মাইক’ৰহাইজেন ভেকুৰ বোলে। ই শিপাৰ চাৰিওফালে বিস্তৃতি লাভ কৰি পানী আৰু খনিজ লৱণ গছজোপাক যোগান ধৰে আৰু গছজোপাৰ পৰা নাইট্ৰ’জেনজাতীয় যৌগ আৰু শৰ্কৰা গছজোপাৰ পৰা ভেকুৰবিধে লাভ কৰে।
অতিৰিক্ত প্রশ্নোত্তৰ
১। পার্থক্য লিখা।
(ক) সংক্রিয় শোষণ আৰু নিস্ক্রিয় শোষণ।
উত্তৰঃ
| সংক্রিয় শোষণ | নিস্ক্রিয় শোষণ |
| (ক) ই এবিধ জৈৱ ৰাসায়নিক ক্রিয়া। | (ক) ই এটি ভৌতিক প্রক্রিয়া। |
| (খ) এই প্ৰক্ৰিয়াত ব্যাপন-নিৰ্ভৰ নহয়। | (খ) ই প্রকৃততে এটি ব্যাপন প্রক্রিয়া। |
| (গ) আয়ন ঘনত্বৰ বিপৰীতে গতি কৰে। | (গ) আয়ন সদায় ঘনত্বৰ স্বপক্ষে চলাচল কৰে। |
| (ঘ) এই প্রক্রিয়া শক্তি-নিৰ্ভৰ। | (ঘ) শক্তিৰ ব্যৱহাৰ নহয়। |
| (ঙ) শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ হাৰ বৃদ্ধি পায়৷ | (ঙ) শ্বাস-প্ৰশ্বাসৰ তাৰতম্য নঘটে। |
| (চ) ধনাত্মক আৰু ঋণাত্মক আয়নৰ শোষণ একেলগে চলিব পাৰে। | (চ) ধনাত্মক আৰু ঋণাত্মক আয়নৰ শোষণ একেলগে চলি নাথাকে। |
(খ) ৰসস্ফীতি আৰু ৰসস্ফীতিৰ চাপ।
উত্তৰঃ কোষে পানী শোষণ কৰাৰ ফলত ওফন্দি পৰে। কোষৰ এই অৱস্থাক ৰসস্ফীতি বোলা হয়। ৰসস্ফীতিৰ ফলত কোষবোৰত ভিতৰফালৰ পৰা যি চাপ পৰে তাক ৰসস্ফীতিৰ চাপ বোলা হয়।
(গ) অন্তৰাসৃতি আৰু বহিৰাসৃতি।
উত্তৰঃ কোষৰ বাহিৰৰ লঘু দ্ৰৱৰ পৰা কোষৰ ভিতৰৰ ঘন দ্ৰৱলৈ হোৱা অন্তৰাসৃতি বোলে। আনফালে কোষৰ ভিতৰৰ লঘু দ্ৰৱৰ পৰা কোষৰ বাহিৰৰ ঘন দ্ৰৱলৈ হোৱা আসৃতিক বহিৰাসৃতি বোলে।
(ঘ) কোষবেৰৰ চাপ আৰু ৰসস্ফীতিৰ চাপ।
উত্তৰঃ আসৃতিৰ ফলত কোষৰ ভিতৰত ৰস স্ফীতিৰ চাপ বৃদ্ধি পায়। এই চাপে কোষবেৰৰ ওপৰত চাপ দিয়ে ৷ এই চাপক প্ৰতিহত কৰিবলৈ যি পৰিমাণৰ চাপৰ সৃষ্টি হয় তাকে কোষবেৰৰ চাপ বোলে।
আসৃতিৰ ফলত কোষত পানী প্ৰৱেশ কৰে। পানী প্ৰৱেশ কৰাৰ ফলত কোষ ক্রমশ ওফন্দি উঠে। ইয়াকেই কোষৰ ৰসস্ফীতি বোলে।
(ঙ) অর্ধভেদ্যতা আৰু চয়নাত্মক ভেদ্যতা।
উত্তৰঃ ভেদ্যতা অনুযায়ী কোনো এক বস্তুক তিনিটা ভাগৰ যিকোনো এটা ভাগত পেলাব পৰা যায়। কোনো এক বস্তুৱে যদি আন যিকোনো বস্তুক তাৰ মাজেদি অহা-যোৱা কৰাত বাধা নিদিয়ে তেতিয়া তাক ভেদ্য বোলা হয়। আন হাতেদি যদি সি কোনো প্ৰকাৰৰ অন্য বস্তু তাৰ মাজেদি অহা-যোৱা কৰিবলৈ নিদিয়ে তেতিয়াহ’লে তাক অভেদ্য বোলা হয়। এনে কোনো কোনো বস্তু আছে যিবিলাকে কেৱল দ্ৰাৱকক অনায়াসে অহা-যোৱা কৰিবলৈ দিয়ে কিন্তু দ্ৰৱ আৰু দ্ৰাব্যৰ অহা-যোৱাত বাধা দিয়ে। এনে বস্তুক অর্দ্ধভেদ্য বোলা হয়। জীৱ কোষৰ কোষাৱৰণৰ সম্পূর্ণভাৱে অৰ্দ্ধভেদ্য বুলি ক’ব পৰা নাযায়। কাৰণ প্ৰয়োজনত ই দ্ৰাৱকৰ কোনো কোনো অণুৰ অহা-যোৱাত নিদিয়ে। কোষাৱৰণখনে বস্তুৰ তেনে অণুবিলাক বাছি লৈহে ভেদ কৰিবলৈ সুযোগ দিয়ে৷ এনে ধৰণৰ ভেদ্যতাক চয়নাত্বক ভেদ্যতা বোলা হয়।
(চ) ব্যাপন, সহজাত পৰিবহন আৰু সংক্ৰিয় পৰিবহনৰ পাৰ্থক্য লিখা।
উত্তৰঃ
| ব্যাপন | সহজাত পৰিবহন | সক্ৰিয় পৰিবহন |
| ১। বিশেষ আৱৰণ প্ৰ’টিনৰ প্রয়োজন নাই। | ১। বিশেষ আৱৰণ প্ৰ’টিনৰ প্রয়োজন আছে। | ১। আছে। |
| ২। ব্যাপন হোৱা অণুসমূহৰ ভেদাভেদ নাই৷ | ২। অণুসমূহ বাছি লয়। | ২। বাছি লয়। |
| ৩। ব্যাপন ঘনত্বৰ সপক্ষে হয়। | ৩। ব্যাপন ঘনত্বৰ বিপৰীতে হয়৷ | ৩। বিপৰীতে হয়। |
| ৪। ব্যাপনত শক্তি ব্যৱহাৰ নহয়। | ৪। শক্তি ব্যৱহাৰ নহয়। | ৪। শক্তি ব্যৱহাৰ হয়। |
| ৫। বাহক প্ৰ’টিনৰ প্ৰয়োজন নাই। | ৫। প্রয়োজন আছে। | ৫। প্রয়োজন আছে। |
(ছ) নিষ্ক্রিয় পৰিবহন আৰু সংক্ৰিয় পৰিবহনৰ পাৰ্থক্য লিখা।
উত্তৰঃ
| নিষ্ক্রিয় পৰিবহন | সক্ৰিয় পৰিবহন |
| ১। কোনো শক্তি ব্যৱহাৰ নহয়। | ১। শক্তি ব্যৱহাৰ হয়। |
| ২। ব্যাপন ঘনত্বৰ সপক্ষে হয়। | ২। ব্যাপন ঘনত্বৰ বিপৰীতে হয়। |
| ৩। ধনাত্মক আৰু ঋণাত্মক আয়নৰ ব্যাপন একেলগে নহয়। | ৩। ধনাত্মক আৰু ঋণাত্মক আয়নৰ ব্যাপন একেলগে হয়। |
| ৪। শ্বসনৰ হাৰ বৃদ্ধি নহয়। | ৪। শ্বসনৰ হাৰ বৃদ্ধি পায়। |
| ৫। বাহক প্ৰ’টিনৰ ভূমিকা নাই। | ৫। বিশেষ বাহক প্ৰ’টিনৰ প্ৰয়োজন হয়। |
| ৬। উৎসেচকৰ ভূমিকা নাই। | ৬। উৎসেচকৰ ভূমিকা আছে। |
২। অৱশোষণ, ব্যাপন আৰু আসৃতিৰ সূত্ৰ লিখা।
উত্তৰঃ অৱশোষণ: জলপ্রেমী (Hydrophilic) শুকান বস্তু পানী বা বাষ্প শোষণ কৰি ফুলি উঠে। ইয়াকে অৱশোষণ (Imbibition) বোলা হয়।
ব্যাপন: গেছ বা তৰল পদাৰ্থৰ অণুবিলাক বেছি চাপৰ পৰা কম চাপৰ ফালে মুক্তভাবে চলাচল কৰাকে ব্যাপন (Diffusion) বোলা হয়।
আসৃতি (Osmosis): একধৰণৰ ব্যাপন ক্রিয়া, যাৰ ফলত দুটা ভিন্ন ঘনত্বৰ দ্ৰাৱক যদি অর্ধভেদ্য আৱৰণেৰে পৃথক কৰি ৰখা হয়, তেতিয়া হ’লৈ দ্ৰাৱক তাৰ উচ্চ ঘনত্বৰ পৰা নিম্ন ঘনত্বৰ ফালে গতি কৰে। এয়াই আসৃতি।
৩। প্ৰ’ট’প্লাজমৰ সংকোচনৰ পৰা সম্ভেদ পোৱা গুৰুত্বপূৰ্ণ কথাকেইটা কি কি?
উত্তৰঃ ১। উদ্ভিদৰ কোষ জীৱিত অৱস্থাত আছে নে মৃত অৱস্থাত আছে।
২। কোষবেৰখন ভেদ্য।
৩। কোষৰ কোষাৱৰণ অৰ্ধভেদ্য আৰু চয়ন গুণসম্পন্ন।
৪। জীৱিত পদাৰ্থৰ আসৃতি শক্তি আমৰণ থাকে।
৪। ৰসস্ফীতিৰ গুৰুত্ববোৰ কি কি?
উত্তৰঃ ১। কোষৰ আয়তন বৃদ্ধিৰ বাবে ৰসস্ফীতিৰ আৱশ্যক।
২। ৰসস্ফীতিৰ ফলত কোষবিলাক ওফন্দি থাকে তাৰ ফলত পাতবিলাক হালি নপৰে আৰু কুমলীয়া শাক-বনজাতীয় গছবিলাক থিয় হৈ থাকে।
৩। গছৰ পাত আৰু কোমলীয়া কাণ্ড সতেজ ৰাখে।
৪। পত্ৰৰন্ধ্ৰ মেল খোৱা আৰু বন্ধ হোৱাত সহায় কৰে।
৫। আহাৰ পৰিবহনৰ দিশবোৰ কি কি?
উত্তৰঃ ১। ঊর্ধ্ব-পৰিবহন হয় পাতৰ পৰা কলি, ফুল আৰু ফললৈ।
২। অধঃপৰিবহন হয় পাতৰ পৰা কাণ্ড আৰু মূললৈ।
৩। পার্শ্ব পৰিবহন হয় মজ্জা বিস্তৃতিৰ (Medullary ray) মাজেদি কর্টেক্স, বহিস্ত্বক আদিলৈ।
৬। যথাযথ উত্তৰ দিয়া—
উপযুক্ত বৈজ্ঞানিক শব্দ ব্যৱহাৰ কৰা।
(ক) কোষাৱৰণে যেতিয়া অণুৰ গুণাগুণ চাই ভেদ কৰিবলৈ দিয়ে তেতিয়া তেনে ভেদ্যতাক কি বোলা হয়?
উত্তৰঃ চয়নাত্মক ভেদ্যতা।
(খ) দুটা ভিন্ন ঘনত্বৰ দ্রৱক যেতিয়া এখন অর্ধভেদ্য আৱৰণে পৃথক কৰি ৰাখে তেতিয়া লঘু দ্ৰৱৰ পৰা ঘন দ্ৰৱলৈ দ্ৰাৱকৰ যি ব্যাপন হয় তাক কি বোলা হয়?
উত্তৰঃ আসৃতি।
(গ) আসৃতিৰ প্ৰভাৱত উদ্ভিদকোষত থকা জীৱিত পদাৰ্থৰ কোঁচ খোৱাক কি বুলি কোৱা হয়?
উত্তৰঃ প্রটপ্লাজমৰ সঙ্কোচ।
(ঘ) কোষৰ ভিতৰত সৃষ্টি হোৱা সৰ্বাধিক জলস্থৈতিক চাপক কি বোলা হয়?
উত্তৰঃ ৰস্ফীতিৰ চাপ।
(ঙ) খনিজ লোণৰ আয়নসমূহ যেতিয়া কোনো বাধা নোপোৱাকৈ মূলৰ ভিতৰত সোমাব পাৰে বা ওলাই আহিব পাৰে তেতিয়া তেনে শোষণক কি বোলা হয়?
উত্তৰঃ নিস্ক্রিয় শোষণ।
৭। খালী ঠাই পূৰণ কৰা—
(ক) ______অর্ধভেদ্য।
উত্তৰঃ কোষাবৰণ।
(খ) _______ভেদ্য।
উত্তৰঃ কোষবেৰ।
(গ) উদ্ভিদৰ মূলে ______পানী শোষণ কৰে ৷
উত্তৰঃ কৈশিক।
(ঘ) শুকান বীজ পানীত থলে ______ফলত ওফন্দি উঠে।
উত্তৰঃ অৱশোষণৰ।
(ঙ) ______ফলত কোনো বস্তুৰ সুবাস বিয়পি পৰে।
উত্তৰঃ ব্যপনৰ।
(চ) কোষৰ পৰা যি দ্রবটে দ্রাবক ওলাই যায় সেই দ্রবক ______বোলে৷
উত্তৰঃ অত্যাসাৰী।
(ছ) ______ফলত প্ৰটপ্লাজমৰ সংকোচন হয়।
উত্তৰঃ বহিৰাসৃতিৰ।
(জ) ৰসস্ফীতিৰ চাপ বৃদ্ধি পালে ______ চাপো বৃদ্ধি পায়।
উত্তৰঃ কোষবেৰ।
(ঝ) ______মাজেৰে পানী মূলৰ পাৰ পাতলৈ যায়।
উত্তৰঃ জাইলেমৰ।
(ঞ) স্পন্দন মতবাদ প্ৰচাৰ কৰিছিল______।
উত্তৰঃ আচাৰ্য্য জগদীশ বসু।
(ট) ______প্রস্বেদন বল আৰু পানীৰ সংশক্তি মতবাদ প্ৰচাৰ কৰিছিল।
উত্তৰঃ ডিক্সনে।
খনিজ পুষ্টি
পাঠ: ১২
চতুৰ্থ গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: ‘উদ্ভিদ এজোপাত থকা সকলোবোৰ মৌল উদ্ভিদ জোপাৰ জীৱন ৰক্ষাৰ বাবে আৱশ্যকীয় নহ’বও পাৰে’ – মতামত দিয়া ।
উত্তৰ :- আমি জানো যে মাটিত থকা সৰহভাগ খনিজ মৌলই মূলৰ যোগেদি উদ্ভিদত প্ৰৱেশ কৰে । প্ৰকৃতাৰ্থত আৱিস্কাৰ হোৱা ১০৫ টা মৌলৰ ৬০ তাতকৈও অধিক মৌল বিভিন্ন উদ্ভিদত পোৱা যায় । কিন্তু এই প্ৰতিটো মৌল যে উদ্ভিদ জোপাক লাগিবই তেনেকুৱা কোনো কাৰণ নাই । কিয়নো কেতবোৰ মৌল যেনে : গল্ড , চিলেনিয়াম ইত্যাদি মৌলৰ এনেকুৱা কোনো অৰিহনা নাই যিয়ে উদ্ভিদ এজোপাৰ জীৱন চক্ৰত ব্যাঘাত সৃষ্টি কৰিব পাৰে । গতিকে এনেবোৰ মৌল উদ্ভিদ জোপাৰ বাবে অদৰকাৰী ।
প্ৰশ্ন ২: হাইড্ৰপনিক্সৰ খনিজ পুষ্টি প্ৰথাত পানী আৰু খনিজ লৱনৰ বিশুদ্ধতা কিয় ইমান দৰকাৰী ।
উত্তৰ :- কিয়নো আমি জানো যে হাইড্ৰপনিক্স এনেকুৱা এটা প্ৰক্ৰিয়া যাক কেৱল পৰীক্ষাগাৰত , ব্যৱহাৰ কৰা হয় । স্পষ্ট যে , যিহেতু এয়া পৰীক্ষাগাৰৰ প্ৰস্তুতি গতিকে ইয়াত বিশুদ্ধতা নাথাকিলে শুদ্ধ ফলাফল পোৱা নাযায় সেয়ে হাইড্ৰপনিক্সৰ খনিজ পুষ্টিৰ প্ৰথাত পানী আৰু খনিজ লৱনৰ বিশুদ্ধতা ইমান দৰকাৰী ।
প্ৰশ্ন ৩: উদাহৰণেৰে সৈতে ব্যাখ্যা কৰা ― মেক্ৰ’মৌল , মাইক্ৰ’মৌল ।
মাইক্ৰ’মৌল ― যিবোৰ মৌল উদ্ভিদ দেহত অতি সামান্য মাত্ৰাত প্ৰয়োজন হয় , তেনেবোৰ মৌলক মাইক্ৰ’মৌল বোলে । যেনে : লো , মেঙ্গানিজ , কপাৰ , মলিবডেনাম , জিংক , ব’ৰণ , ক্লৰিণ , নিকেল ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন ৪: উদ্ভিদত দেখা দিয়া অন্ততঃ পাঁচটা অভাৱজনিত উপসৰ্গৰ নাম লিখা ।
উত্তৰ :- উদ্ভিদত দেখা দিয়া অন্ততঃ পাঁচটা অভাৱজনিত উপসৰ্গৰ নাম হ’ল ― পৈনত পাত হালধীয়া পৰা , পাতৰ পচন ঘটা , সাধাৰণ বৃদ্ধি হ্ৰাস পোৱা , পাত আৰু মুকুল অকালতে সৰি পৰা , কোষ বিভাজন ব্যাহত হয় ।
প্ৰশ্ন ৫: যদিহে এজোপা উদ্ভিদে এটাতকৈ অধিক মৌলৰ পুষ্টিৰ অভাৱত উপসৰ্গ দেখুৱাই , তেতিয়া তোমালোকে কেনে পৰীক্ষাৰ দ্বাৰা প্ৰকৃততে কোনটো মৌলৰ অভাৱ হৈছে – তাক দেখুৱাব পাৰিব ?
উত্তৰ :- জলকৰ্ষণ পৰীক্ষাৰ দ্বাৰা ।
প্ৰশ্ন ৬: কিছুমান উদ্ভিদত অভাৱজনিত উপসৰ্গ প্ৰথমতে কোমল অংশত দেখা দিয়ে , আনহাতে কিছুমানত পৈনত অংগত কিয় ?
উত্তৰ :- কিয়নো , যেতিয়া মৌলবিলাক আপেক্ষিকভাৱে অপৰিবাহিত হৈ থাকে তেতিয়া অভাৱজনিত উপসৰ্গ প্ৰথমতে কোমল পাতত দেখা দিয়ে ।
আনহাতে , উদ্ভিদ দেহৰ ভিতৰত যিবোৰ মৌলৰ সৰবৰাহ সংক্ৰিয়ভাৱে হয় আৰু বাঢ়ি অহা কলাবোৰলৈ পৰিবাহিত হয় , তেনেবোৰ মৌলৰ অভাৱজনিত উপসৰ্গ পৈনত পাতত দেখা যায় ।
প্ৰশ্ন ৭: উদ্ভিদে খনিজ মৌল কেনেকৈ শোষণ কৰে ?
উত্তৰ :- দুই পদ্ধতিৰে উদ্ভিদে খনিজ মৌল শোষণ কৰে ―
প্ৰথমে , কোষৰ মুক্ত ঠাই অথবা বৰ্হি ঠাইলৈ আয়নৰ খৰতকীয়া উৰ্ধগামী পৰিবহন হয় যাক এপপ্লাষ্ট বোলে ।
দ্বিতীয়তে , কোষৰ অন্তভাগ আয়নৰ ধীৰ গতিত শোষণ হয় , যাক চিমপ্লাষ্ট বোলে ।এপপ্লাষ্টলৈ আয়নৰ নিক্ৰিয় শোষণ আয়ন ― চেনেলৰ যোগেৰে হয় ।ইয়াত ট্ৰান্স – আৱৰন প্ৰ’টিন বাচনি ৰন্ধ হিচাপে কাম কৰে । আনহাতে , চিমপ্লাষ্টলৈ অথবা চিমপ্লাষ্টৰ পৰা আয়নৰ গতিত বাবে বিপাকীয় শক্তিৰ প্ৰয়োজন হয় আৰু ই এটা সহক্ৰিয় প্ৰক্ৰিয়া ।
উচ্চবৰ্গৰ উদ্ভিদৰ সালোকসংশ্লেষণ
Chapter – 13
MULTIPLE CHOICE QUESTION ANSWER
১। কিমান চনত যোচেফ প্রিষ্টলে প্রথম পৰীক্ষণৰ দ্বাৰা উদ্ভিদে অক্সিজেন উৎপাদন কৰাৰ ক্ষমতাৰ কথা প্রমাণ কৰিছিল?
(ক) ১৭৭০ চনত।
(খ) ১৭৭৬ চনত।
(গ) ১৭৮০ চনত।
উত্তৰঃ (ক) ১৭৭০ চনত।
২। কোনে প্রিষ্টলিৰ নিচিনাকৈ একেধৰণে পৰীক্ষাটো এবাৰ আন্ধাৰত আৰু এবাৰ সূৰ্যৰ পোহৰত ৰাখি নিৰীক্ষণ কৰিছিল?
(ক) হেমফ্ৰি ডেভিয়ে।
(খ) ৰবাৰ্ট বয়েলে।
(গ) টি. ডব্লিউ এঙ্গোলমেনে।
(ঘ) জন’ইনজেনহাউজে।
উত্তৰঃ (ঘ) জন’ইনজেনহাউজে।
৩। কোন বিজ্ঞানী উদ্ভিদৰ বৃদ্ধিৰ সময়ত গ্লুক’জ উৎপন্ন হোৱাটো নিশ্চিত কৰিছিল?
(ক) যোচেফ প্ৰিষ্টলে।
(খ) জন’ইনজেনহাউজে।
(গ) জুলিয়াচ ভন চেকে।
(ঘ) ৰবাৰ্ট হুকে।
উত্তৰঃ (গ) জুলিয়াচ ভন চেকে।
৪। গছৰ কোন অংশত গ্লুক’জ প্রস্তুত হয়?
(ক) ফুলত।
(খ) সেউজীয়া অংশত।
(গ) মূলত।
(ঘ) কাণ্ডত।
উত্তৰঃ (খ) সেউজীয়া অংশত।
৫। কিমান চনত জুলিয়াচ ভন চেকে উদ্ভিদৰ বৃদ্ধিৰ সময়ত গ্লুক’জ উৎপন্ন হোৱাটো নিশ্চিত কৰিছিল?
(ক) ১৮৫৪ চনত।
(খ) ১৮৫৯ চনত।
(গ) ১৮৬৫ চনত।
(ঘ) ১৮৭০ চনত।
৬। কোনে সালোকসংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়াৰ বহু মনোগ্ৰাহী পৰীক্ষা কৰিছিল?
(ক) হেমফ্ৰি ডেভিয়ে।
(খ) জুলিয়াচ ভন চেকে।
(গ) টি. ডব্লিউ এঙ্গোলমেনে।
(ঘ) জন’ইনজেনহাউজে।
উত্তৰঃ (গ) টি. ডব্লিউ এঙ্গোলমেনে।
৭। টি. ডব্লিউ এঙ্গোলমেনে সালোকসংশ্লেষণত অক্সিজেন নির্গত হোৱা দিশটো নিৰ্ণয় কৰিবৰ বাবে কি ব্যৱহাৰ কৰিছিল?
(ক) উদ্ভিদৰ মূল।
(খ) বেক্টেৰিয়া।
(ঘ) কেঁচা মাটি।
উত্তৰঃ (খ) বেক্টেৰিয়া।
৮। সালোকসংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়াত ব্যৱহৃত মূল উপাদানসমূহ আৰু ইয়াৰ কৌশল প্ৰণালী কিমান শতিকাৰ মধ্যভাগত উদ্ভাৱন হৈছিল?
(ক) সপ্তদশ শতিকাৰ।
(খ) অষ্টাদশ শতিকাৰ।
(গ) ঊন্নিশ শতিকাৰ।
(ঘ) বিংশ শতিকাৰ।
উত্তৰঃ (গ) ঊন্নিশ শতিকাৰ।
৯। কোনজন বিশিষ্ট অনুজীৱবিদে সর্বপ্রথমে বেক্টেৰিয়াৰ সালোকসংশ্লেষণৰ বিষয়ে ব্যাখ্যা কৰিছিল?
(ক) চি, বি,ভাননিয়েলে।
(খ) জন’ইনজেনহাউজে।
(গ) টি. ডব্লিউ. এঙ্গোলমেনে।
(ঘ) জুলিয়াচ ভন চেকে।
উত্তৰঃ (ক) চি, বি,ভাননিয়েলে।
১০। বেক্টেৰিয়াৰ দেহত কি নাথাকে?
(ক) ৰঞ্জক।
(খ) হৰিৎকণা।
(গ) গ্লুক’জ।
(ঘ) ওপৰৰ এটাও নহয়।
উত্তৰঃ (খ) হৰিৎকণা।
১১। সেউজীয়া ছালফাৰ বেক্টেৰিয়াৰ সালোকসংশ্লেষণত H₂S কিহত পৰিৱৰ্তিত হয়?
(ক) CO₂
(খ) N₂
(গ) O₂
(ঘ) S
উত্তৰঃ (ঘ) S
১২। হৰিৎকণাৰ ভিতৰত থকা দানা আকৃতিৰ বস্তুবোৰক কি বোলা হয়?
(ক) ষ্ট্ৰ’মা।
(খ) গ্ৰানা।
(গ) ক্লোৰোফিল।
(ঘ) শ্বেতসাৰ।
উত্তৰঃ (খ) গ্ৰানা।
১৩। হৰিৎকণাৰ ভিতৰত থকা আধাৰ দ্ৰৱসমূহক কি বোলা হয়?
(ক) ষ্ট্ৰ’মা।
(খ) ক্লোৰোফিল।
(গ) শ্বেতসাৰ।
(ঘ) গ্ৰানা।
উত্তৰঃ (ক) ষ্ট্ৰ’মা।
১৪। হৰিৎকণাৰ ফলযুক্ত স্তৰসমূহে সৌৰশক্তি আহৰণ কৰি কি প্রস্তুত কৰে?
(ক) CO₂ আৰু H₂O
(খ) H₂ আৰু O₂
(গ) ATP আৰু NADPH
(ঘ) O₂ আৰু ATP
উত্তৰঃ (গ) ATP আৰু NADPH
১৫। গ্রানাত হোৱা সালোকসংশ্লেষণ প্রণালীক সালোকসংশ্লেষণৰ কি বোলে?
(ক) তিমিৰ বিক্ৰিয়া।
(খ) আলোক বিক্ৰিয়া।
(গ) শ্বেতসাৰ প্রস্তুতি।
(ঘ) জলীয় আধাৰ দ্ৰৱ।
উত্তৰঃ (খ) আলোক বিক্ৰিয়া।
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: বাহ্যিকভাৱে উদ্ভিদ এজোপা চাই তুমি C₄ নে C₃ উদ্ভিদ ক’ব পাৰিবানে ? কিয় আৰু কেনেকৈ ?
উত্তৰ :- প্ৰকৃতাৰ্থত উদ্ভিদ এজোপা বাহ্যিক পৰ্যবেক্ষণৰ জৰিয়তে C₃ নে C₄ ক’ব নোৱাৰি । তথাপি , যিহেতু C₄ উদ্ভিদবোৰ প্ৰচুৰ তাপীয় অঞ্চলত অৰ্থাৎ মৰুভূমিত দেখা পোৱা যায় সেইমৰ্মে প্ৰচুৰ তাপ প্ৰধান অঞ্চলত দেখা পোৱা উদ্ভিদবোৰ C₄ বুলি ধাৰণা কৰিব পাৰি । আনহাতে , অধিক উৎপাদনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিও এজোপা উদ্ভিদ C₃ নে C₄ তাৰ এক সাধাৰণ অনুমান কৰিব পাৰি ।
প্ৰশ্ন ২: কোনটো ভিতৰৰ অংশ চাই তুমি এজোপা উদ্ভিদ C₃ নে C₄ ক’ব পাৰিবা ?
উত্তৰ :- উদ্ভিদৰ ক্ৰেঞ্জ অন্তৰ্গঠনৰ পৰা এজোপা উদ্ভিদ C₃ নে C₄ সহজে ক’ব পাৰি । C₄ উদ্ভিদৰ পাতৰ অন্তৰ্গঠন C ₃ উদ্ভিদতকৈ বেলেগ । এনে ধৰণৰ অন্তৰ্গঠনকে ক্ৰেঞ্জ অন্তৰ্গঠন বোলে । C₄ উদ্ভিদৰ সংবহন গুচ্ছক এক বিশেষ ধৰণৰ কোষে আৱৰি ৰাখে । এই বেষ্টনীক গুচ্ছ আচ্ছাক বোলে । এনে কোষবোৰৰ হৰিৎকণাৰ সংখ্যা কাষৰ মেছ’ফিল কোষত থকা হৰিৎকণাৰ সংখ্যাতকৈ বেছি আৰু আকাৰত ডাঙৰ । অৰ্থাৎ সংবহন গুচ্ছত পোৱা হৰিৎকণাৰ সংখ্যাৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি এজোপা উদ্ভিদ C₃ নে C₄ ক’ব পাৰি ।
প্ৰশ্ন ৩: RUBISCO এবিধ অক্সিজেনেজ আৰু কাৰ্বক্সিলেজ বিক্ৰিয়াত সহায় কৰা এনজাইম । তুমি RUBISCO ই C₄ উদ্ভিদত বেছি কাৰ্বক্সিলেজ সংঘটিত কৰে বুলি কিয় ভাবিলা ।
উত্তৰ :- আমি জানো যে C₄ উদ্ভিদত দুই ধৰণৰ পত্ৰহৰীৎ থাকে ―
(ক) মেছ’ফিল কোষ । আৰু
(খ) গুচ্ছ আচ্ছাদক ।
গুচ্ছ আচ্ছাদকৰ কোষ সমূহত হৰিৎ কোনাৰ সংখ্যা কাষৰ মেছ’ফিল কোষত থকা হৰিৎ কণাৰ সংখ্যাতকৈ অধিক আৰু আকাৰত ডাঙৰ । জৈৱ সংশ্লেষণ প্ৰক্ৰিয়া মতে মেছ’ফিল কোষত উৎপন্ন হোৱা কাৰ্বন – ডাই – অক্সাইড অহৰহ ভাৱে গুচ্ছ আচ্ছাদকৰ ভিতৰত সোমাই । এই পিনে গুচ্ছ আচ্ছাদকৰ ভিতৰতো কেলভিন চক্ৰৰ জড়িয়তে কাৰ্বন – ডাই – অক্সাই উৎপন্ন হৈয়ে থাকে । অৰ্থাৎ লাথাৰি নিচিনাকৈ কাৰ্বন – ডাই – অক্সাইডৰ প্ৰভাৱ গুচ্ছ আচ্ছাদকত অথবা কেলভিন চক্ৰত পোৱা যায় ।
মন কৰিব লগা কথা হ’ল যে এই গোটেই প্ৰক্ৰিয়াটো কিন্তু C₄ উদ্ভিদৰ ভিতৰতে চলি থাকে সেয়ে কেলভিন চক্ৰ অধিক উৎপাদন মুখী ।
প্ৰশ্ন ৪: ধৰি লোৱা হ’ল এজোপা উদ্ভিদত ক্লৰ’ফিল b বেছি মাত্ৰাত পোৱা যায় আৰু ক্লৰ’ফিল a নাথাকে । এতিয়া সালোক সংশ্লেষণ হ’বনে ? তেতিয়াহ’লে ক্লৰ’ফিল b আৰু অন্যান্য আৱশ্যকীয় ৰঞ্জক পাৰ্থক্যসমূহৰ ভূমিকা কি ?
উত্তৰ :- নহয় । ক্লৰ’ফিল b আৰু অন্যান্য আৱশ্যকীয় ৰঞ্জক পাৰ্থক্যসমূহে সূৰ্যৰ পৰা সৌৰ শক্তি গ্ৰহণ কৰি ক্লৰ’ফিল a ক দ্ৰুতভাৱে উত্তেজিত কৰি তোলে ।
প্ৰশ্ন ৫: কিয় আন্ধাৰত থকা এজোপা উদ্ভিদৰ পাত সচৰাচতে ৰঙচুৱা বা মদৰুৱা নাইবা সেউজীয়া ৰঙচুৱা পৰি যায় ? তুমি ভৱা মতে কোনবিধ ৰঞ্জক পদাৰ্থ বেছি স্থায়ী ।
উত্তৰ :- বৰ্ণ কণাৰ তাৰতম্যৰ বাবে ।বেছি স্থায়ী : কেৰ’টিন আৰু জেন্থ’ফিল ।
প্ৰশ্ন ৬: কিছুমান উদ্ভিদৰ পাতবোৰ লক্ষ্য কৰা আৰু ৰ’দ পৰা ঠাইত হোৱা উদ্ভিদৰ লগত তুলনা কৰা । ইয়াৰ ভিতৰত কোনবিধৰ ভাল সেউজীয়া ৰং দেখা যায় ? আৰু কিয় ?
উত্তৰ :- ৰ’দ পৰা ঠাইত হোৱা উদ্ভিদ জোপাত ভাল সেউজীয়া ৰং দেখা পায় । কিয়নো সূৰ্যৰ পোহৰ অবিহনে সালোক সংশ্লেষণ অসম্ভৱ । আৰু এই সালোক সংশ্লেষণ বাবে পাতত পত্ৰহৰিৎ সৃষ্টি হৈছে । যাৰ বৰণ সেউজীয়া ।
উদ্ভিদৰ শ্বাস – প্ৰশ্বাস
পাঠ: ১৪
চতুৰ্থ গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: পাৰ্থক্য দেখুওৱা ―
(ক) শ্বসন আৰু দাহন
উত্তৰ :-
| শ্বসন ― | দাহন ― |
| (ক) শ্বসন কোষৰ ভিতৰত হোৱা এক জৈৱিক প্ৰক্ৰিয়া । | (ক) দাহন মুক্ত পৰিৱেশত হয় । |
| (খ) শ্বসনত উৎপাদিত শক্তি মাইট’কন্ডিয়াত সঞ্চিত হৈ থাকে । | (খ) দাহনত উৎপন্ন হোৱা শক্তি পৰিৱৰ্তন হয় । |
| (গ) শ্বসনৰ ইন্ধন হ’ল গ্লুক’জ । | (গ) দাহনত মুখ্য পদাৰ্থ হ’ল জৈৱ ইন্ধন । |
(খ) গ্লাইক’লাইছিছ আৰু ক্ৰেব চক্ৰ
উত্তৰ :
| গ্লাইক’লাইছিছ ― | ক্ৰেব চক্ৰ ― |
| (ক) গ্লাইক’লাইছিছ কোষীয় শ্বসনৰ প্ৰথম দশা । | (ক) কোষীয় শ্বসনৰ দ্বিতীয় স্তৰ ক্ৰেব চক্ৰ । |
| (খ) এই স্তৰত গ্লুক’জৰ ভাঙি পাইৰুভিক এছিড উৎপন্ন হয় । | (খ) এই চক্ৰত গ্লুক’জ অণুৰ পৰা শক্তি উৎপন্ন হয় । |
| (গ) এই স্তৰত সামান্য পৰিমাণৰ ATP উৎপন্ন হয় । | (গ) ক্ৰেব চক্ৰত কৰ্বন ডাই অক্সাইড উৎপন্ন হয় । |
(গ) বায়বীয় শ্বসন আৰু কিন্বন
উত্তৰ :-
| বায়বীয় শ্বসন ― | কিন্বন ― |
| (ক) বায়বীয় শ্বসন অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত হয় । | (ক) কিন্বন অক্সিজেনৰ অনুপস্থিতিত হয় । |
| (খ) বায়বীয় শ্বসন মুক্ত অক্সিজেন সৱন কৰা জীৱৰ ক্ষেত্ৰত হয় । | (খ) কিন্বন মুক্ত অক্সিজেন সেৱন নকৰা জীৱৰ মাজত হয় । |
| (গ) বায়বীয় শ্বসন কোষৰ মাইট’কন্দীয়াৰ ভিতৰত হয় । | (গ) কিন্বন কোষদেহৰ বাহিৰত সংঘটিত হোৱা অবাত প্ৰক্ৰিয়া । |
(ঘ) বায়বীয় আৰু অবায়বীয় শ্বসন
উওৰ :-
| বায়বীয় ― | অবায়বীয় শ্বসন ― |
| (ক) বায়বীয় শ্বসন মুক্ত অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত হয় । | (ক) অবায়বীয় শ্বসন মুক্ত অক্সিজেনৰ অণুপস্থিতিত হয় । |
| (খ) বায়বীয় শ্বসন মুক্ত অক্সিজেন সেৱন কৰা জীৱৰ ক্ষেত্ৰত হয় । | (খ) এইবিধ শ্বসন মুক্ত অক্সিজেন সেৱন নকৰা জীৱৰ কোষত হয় । |
| (গ) গ্লুক’জ অণু ভাঙি শক্তিৰ লগতে CO₂ , H₂ O ৰ অণুৰ সৃষ্টি হয় । আৰু লেকটিক এচিড উৎপন্ন হয় । | (গ) গ্লুক’জ অণু অসম্পূৰ্ণভাৱে জৰিত হৈ শক্তিৰ উপৰিও ইথাইল এলকহল , CO₂ । |
(ঙ) গ্লাইক’লাইচিচ আৰু কিন্বন
উত্তৰ :-
| গ্লাইক’লাইচিচ ― | কিন্বন ― |
| (ক) গ্লাইক’লাইচিচ কোষীয় শ্বসনৰ প্ৰথম দশা । | (ক) কিন্বন কোষৰ বাহিৰত হোৱা অবাত প্ৰক্ৰিয়া । |
| (খ) গ্লাইক’লাইচিচ মুক্ত অক্সিজেন সেৱন কৰা জীৱৰ ক্ষেত্ৰত হয় । | (খ) কিন্বন মুক্ত অক্সিজেন সেৱন নকৰা জীৱৰ ক্ষেত্ৰত হয় । |
| (গ) অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত হয় । | (গ) অক্সিজেনৰ অনুপস্থিতিত হয় । |
প্ৰশ্ন ২: গ্লাইক’লাইছিছৰ চক্ৰীয় প্ৰথাটো কি ?
উত্তৰ :-
প্ৰশ্ন ৩: বায়বীয় শ্বসনৰ মুখ্য খণ্ডসমূহ কি কি ? ই ক’ত সংঘটিত হয় ।
উত্তৰ :- (ক) গ্লাইক’লাইছিছ আৰু
(খ) ক্ৰেবচ্ চক্ৰ বায়বীয় শ্বসন কোষৰ মাইট’কন্দীয়াত সংঘটিত হয় ।
প্ৰশ্ন ৪: শ্বসনৰ সচৰাচৰতে পোৱা কাৰ্য দ্ৰব্যটো প্ৰ’টিন , লিপিড ইত্যাদি ।
উত্তৰ :- শ্বসনৰ সচৰাচৰতে পোৱা কাৰ্য্য দ্ৰব্যটো হ’ল – গ্লক’জ ।
প্ৰশ্ন ৫: ক্ৰেবচ্ চক্ৰ ৰ খণ্ডসমূহ দাঙি ধৰা ।
উত্তৰ :-
প্ৰশ্ন ৬: ETS কি ?
উত্তৰ :- ইলক্টন টেন্সপোৰ্ট চিষ্টেমক চমুকৈ ETS বুলি কোৱা হয় ।
প্ৰশ্ন ৭: অক্সিডেটিড ফছফৰিলীকৰণ বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰ :- জীৱদেহৰ সকলো কলাৰ বাবে যি শক্তিৰ প্ৰয়োজন সেই শক্তি যোগায় কোষত সঞ্চিত ATP য়ে এই ATP ৰ সৃষ্টি হোৱা প্ৰক্ৰিয়াক ফছ’ফৰিলীকৰণ বোলা হয় । এই প্ৰক্ৰিয়াত ADP ৰ লগত এটি অজৈৱিক ফছফেট যোগ হৈ ATP হয়গৈ । এই ক্ৰিয়া অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত মাইট’কন্দীয়াৰ ভিতৰত থকা F₁ দানাত সংঘটিত হয় । ADP ৰ লগত এটি অজৈৱিক ফছফেটৰ (Pi) সংগযোগ হৈ ATP ৰ সৃষ্টি হোৱাকে ফছফ’ৰিলীকৰণ বোলা হয় । এনে ধৰণৰ ফছফ’ৰিলীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াত প্ৰটনে শক্তি যোগায় । এই প্ৰক্ৰিয়া সালোকসংশ্লেষণৰ সময়তো হয় । কিন্তু মাইট’কন্দীয়াত হোৱা ফছফ’ৰিলীকৰণ প্ৰক্ৰিয়াক অক্সিডেটিভ ফছফ’ৰিলীকৰণ বুলি কোৱা কাৰণ হ’ল এয়ে যে শ্বসনৰ জাৰণ প্ৰক্ৰিয়াৰ ফলত উৎপন্ন হোৱা ইলেক্টনে ADP আৰু Pi ৰ বন্ধনত শক্তি যোগায় । এই গোটেই প্ৰক্ৰিয়াৰ লগত জাৰণ প্ৰক্ৰিয়া জড়িত হেতুকে ইয়াক অক্সিডেটিভ ফছফ’ৰিলীকৰণ বোলা হয় ।
উদ্ভিদৰ বৃদ্ধি আৰু বিকাশ
পাঠ: ১৫
চতুৰ্থ গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: বৃদ্ধি , বিভেদন , বিকাশৰ সংজ্ঞা লিখা ।
উত্তৰ :-
বৃদ্ধি ― জীৱিত পদাৰ্থৰ আয়তনৰ স্থায়ী প্ৰসাৰণ আৰু ইয়াৰ দ্বাৰা আকৃতি আৰু গঠনৰ যি পৰিৱৰ্তন হয় , তাকে বৃদ্ধি বোলে ।
বিভেদন ― উদ্ভিদৰ কেমবিয়াম্ তথা শিপা আৰু কাণ্ডৰ অগ্ৰস্থ ভাজক কলাৰ পৰা সৃষ্টি হোৱা কোষ , কোমল অৱস্থাৰ পৰা পূৰ্ণাগপ্ৰান্ত অৱস্থা পোৱাৰ কালছোৱাক বিভেদন বোলে ।
বিকাশ ― বৃদ্ধি লগে লগে আকাৰৰ যি জটিলতা পূৰ্ণ পৰিৱৰ্তন ঘটে অৰ্থাৎ ভ্ৰূণ অৱস্থা এৰি পূৰ্ণ জীৱিত পৰিণত হোৱাকে বিকাশ বোলে ।
প্ৰশ্ন ২: এজোপা সপুষ্পক উদ্ভিদৰ জীৱনজোৰা বৃদ্ধি জুখিবৰ বাবে যিকোনো এবিধ স্থিতিমাপক কিয় যথেষ্ট নহয় ?
উত্তৰ :- কিয়নো কোষীয় পৰ্য্যায়ৰ বৃদ্ধি মানে হৈছে মূলত প্ৰ’ট’প্লাজমৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি ।যিহেতু প্ৰ’ট’প্লাজমৰ বৃদ্ধি পোনে পোনে জোখ লোৱাটো কঠিন , সেয়েহে কিছু পৰিমানৰ জোখ লৈ গোটেই খিনিৰ জোখ পোৱাটো কম বেছি পৰিমাণে সম্ভৱ । বৃদ্ধিৰ জোখ বেলেগ বেলেগ পৰিমাপকৰ দ্বাৰা ল’ব পাৰি ।
যেনে ― কেঁচা ওজন , শুষ্ক ওজন , দৈৰ্ঘ্য , ক্ষেএফল , আয়তন আৰু কোষৰ সংখ্যা ।
প্ৰশ্ন ৩: পাঁচবিধ প্ৰাকৃতিক উদ্ভিদ বৃদ্ধি নিয়ন্ত্ৰকৰ নাম তালিকাভূক্ত কৰা । ইয়াৰ ভিতৰত যিকোনো এবিধৰ আৱিষ্কাৰ , শৰীৰক্ৰিয়াত্মক কৰ্ম আৰু কৃষি উদ্যানসশ্যত ব্যৱহাৰৰ বিষয়ে এটি টোকা লিখা ।
উত্তৰ :- বৃদ্ধি নিয়ন্ত্ৰকৰ নামবোৰ ক্ৰমে ―
(ক) অক্সিন ,
(খ) জিব্বাৰেলিন ,
(গ) চাইট’কাইনিন ,
(ঘ) ইথিলিন ,
(ঙ) এৱছিছক এছিড
চাইট’কাইনিনৰ বিষয়ে ― আৱিস্কাৰ ― হেৰিং মাছৰ শুক্ৰানুৰ (DNA) অট’ক্লেভ কৰাৰ সময়ত আৱিস্কাৰ হৈছিল ।
শৰীৰ ক্ৰিয়াত্মক কাৰ্য ― কোষ দ্ৰব্য বিভাজনত বিশেষ প্ৰভাৱ পেলায় ।
ব্যৱহাৰ ― নতুন পাত , পাতৰ হৰিৎকণা , পাশ্বীয় কাণ্ডৰ বৃদ্ধি আৰু অস্থানিক কাণ্ড সৃষ্টিত ব্যৱহাৰ কৰা হয় ।
প্ৰশ্ন ৪: দীপ্তিকাল প্ৰতিক্ৰিয়া আৰু বসন্তীকৰণ মানে তুমি কি বুজা ?
উত্তৰ :- দীপ্তিকাল প্ৰতিক্ৰিয়া ― চুটি – দিনৰ উদ্ভিদক যদি দীঘল – দিনতো কৃত্ৰিম পৰিৱেশত দীপ্তিকাল হ্ৰাস কৰি ৰখা হয় ; তেতিয়া হ’লে দীঘল দিনতো ফুলৰ কলি সৃষ্টি হয় । এনেদৰে দীপ্তিকালৰ ওপৰত উদ্ভিদৰ শৰীৰ ক্ৰিয়া নিৰ্ভৰ কৰা পৰিঘটনাক দীপ্তিকাল প্ৰতিক্ৰিয়া বোলে ।
বসন্তীকৰণ প্ৰতিক্ৰিয়া ― যি প্ৰক্ৰিয়াৰে দ্বি – বৰ্ষজীৱী উদ্ভিদক একবৰ্ষজীৱী উদ্ভিদলৈ ৰূপান্তৰিত কৰি , জীৱনকাল চুটি কৰি শীতকালৰ শস্যক বসন্তকালৰ শস্যলৈ ৰূপান্তৰ কৰা প্ৰক্ৰিয়াকে বসন্তীকৰণ বোলা হয় ।
প্ৰশ্ন ৫: এবছিছিক এচিডক কিয় চাপ হৰম’ন বুলি কোৱা হয় ?
উত্তৰ :- এবছিছিক এচিডে সাধাৰণতে উদ্ভিদ বৃদ্ধিৰ বাধাকাৰক আৰু বিপাক কাৰ্য্য দমনকাৰী হিচাপে কাম কৰে আৰু বীজৰ অংকুৰণত বাধা দিয়ে লগতে ই পত্ৰৰন্ধ বন্ধৰ বাবে উৎসাহিত কৰে আৰু উদ্ভিদক বিভিন্ন ধৰণৰ চাপ সহ্য কৰা ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰে । সেই কাৰণে ইয়াক চাপ হৰম’ন বোলা হয় ।
পাচন আৰু অৱশোষণ
পাঠ: ১৬
পঞ্চম গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: তলত দিয়াবোৰৰ শুদ্ধ উওৰটো লিখা :
(ক) পাকস্থলী ৰসত থাকে ―
(১) পেপচিন , লাইপেজ , আৰু ৰেণিন
(৩) ট্ৰিপচিন , পেপচিন আৰু লাইপেজ
উত্তৰ :-
(১) পেপচিন , লাইপেজ আৰু ৰেণিন ।
(খ) চাকাচ্ এন্টেৰিকাছ নামটো দিয়া হৈছে ―
(১) ক্ষুদ্ৰান্ত্ৰ আৰু বৃহদ্ৰান্ত্ৰৰ সংযোগস্থলক
(২) আন্ত্ৰিক ৰসক
(৪) এপেনডিক্সক
উত্তৰ :-
(২) আন্ত্ৰিক ৰসক ।
প্ৰশ্ন ২: স্তম্ভ 1 ৰ লগত স্তম্ভ 2 মিলোৱা :
স্তম্ভ 1 স্তম্ভ 2
(ক) বিলিৰুবিন আৰু বিলিভাৰদিন (ক) পেৰ’টিড
(খ) শ্বেতসাৰৰ জলপঘটন (খ) যকৃতৰস
(গ) চৰ্বী পাচন (গ) লাইপেজ
(ঘ) লালটি গ্ৰন্থি (ঘ) এমাইলেজ
উত্তৰ :- স্তম্ভ 1 স্তম্ভ 2
(ক) বিলিৰুবিন আৰু বিলিভাৰদিন (ক) পেৰ’টিড
(খ) শ্বেতসাৰৰ জলপঘটন (খ) যকৃতৰস
(গ) চৰ্বী পাচন (গ) লাইপেজ
(ঘ) লালটা গ্ৰন্থি (ঘ) এমাইলেজ
প্ৰশ্ন ৩: চমুকৈ উত্তৰ লিখা :
প্ৰশ্ন : (ক) ভিলাইবোৰ পাকস্থলীত নাথাকি অন্ত্ৰতহে কিয় থাকে ?
প্ৰশ্ন : (খ) পেপচিন’জৈন কেনেকৈ সংক্ৰিয় অৱস্থালৈ পৰিৱৰ্তত হয় ?
উত্তৰ :- হাইড্ৰ’ক্লৰিক এছিডৰ উপস্থিতত এই সংক্ৰিয় পেপচিনলৈ পৰিৱৰ্তিত হয় ।
প্ৰশ্ন : (গ) পাচননলীৰ প্ৰধান তৰপবোৰ কি ?
উত্তৰ :- (১) চিৰ’চা ( serosa )
(২) পেশীয় ( musculature )
(৩) উপশ্লেষ্মীয় ( sub – mucosa ) আৰু
(৪) শ্লেষ্মীয় ( mucosa )
প্ৰশ্ন ৪: প্ৰ’টিন পাচনত অগ্নাশয়ৰসৰ ভূমিকা ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰ :- অগ্নাশয় ৰস যকৃতীয় অগ্নাশয় নলীৰে ওলাই অহে । অগ্নাশয় গ্ৰন্থিৰ পৰা নিঃসৰণ হোৱা ই এবিধ ক্ষাৰকীয় পাচক ৰস । অগ্নাশয় ৰসৰ প্ৰ’টিন বিশ্লেষী উৎসেচক ট্ৰিপছিনে , পেপট’ন আৰু প্ৰটিওজৰ ওপৰত ক্ৰিয়া কৰে আৰু এইবোৰ ভাঙি পেপটাইড্ , ডাইপেপটাইড্
প্ৰশ্ন ৫: পাকস্থলীত হোৱা প্ৰ’টিনৰ পাচন ক্ৰিয়া বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰ :- মুখগহ্বৰৰ পৰা অৰ্ধপাচিত খাদ্য পাকস্থলীত প্ৰৱেশ কৰাৰ লগে লগে ইয়াত থকা পাকস্থলী গ্ৰন্থিৰ ৰসৰ লগত মিহলি হৈ পৰে । পকস্থলী গ্ৰন্থিবোৰ পাকস্থলীৰ আভ্যন্তৰীণ বেৰত অৱস্থিত । এইবোৰ গ্ৰন্থিৰ পৰা ওলোৱা পাকস্থলীৰ ৰসত পেপচিন নামৰ প্ৰ’টিন উৎসেচক বিধৰ সহায়ত খাদ্যৰ প্ৰ’টিন অংশৰ পাচন কাৰ্য্য আৰম্ভ হয় । পাকস্থলী ৰসত থকা গাঢ় হাইড্ৰ’ক্লৰিক এছিড এ পেপচিন কাৰ্য্যত সহায় কৰে আৰু খাদ্যত মিহলি হৈ থকা বীজানু ধ্বংস কৰে । হাইড্ৰ’ক্লৰিক এছিড থকাৰ কাৰণে পাকস্থলী ৰস তীব্ৰ আম্লিক ধৰ্মীয় । পাকস্থলীত হোৱা প্ৰ’টিনৰ আংশিক পাচনত প্ৰ’টিনৰ দ্ৰব্য পেপট’ন আৰু প্ৰটিওজলৈ ৰূপান্তৰ হয় ।
মানুহৰ কেঁচুৱা অৱস্থাত অৰ্থাৎ মাকৰ গাখীৰ খাই থকা অৱস্থাত পাকস্থলী ৰসত পেপচিনৰ উপৰিও ৰেণিন নামৰ এবিধ প্ৰ’টিন বিশ্লেষী উৎসেচক থাকে । ই গাখীৰত থকা কেজিন নামৰ প্ৰ’টিনক কেলছিয়াম পেৰাকেজিনলৈ (দৈ) ৰূপান্তৰ ঘটায় । পিছত পেপচিনে পেৰাকেজিনক ভাঙি পেপট’ন আৰু প্ৰটিওজ উৎপন্ন কৰে ।
প্ৰশ্ন ৬: মানুহৰ দন্তসূত্ৰ লিখা ।
উত্তৰ :- মুখগহ্বৰৰ উদ্ধহনু আৰু নিম্নহনু প্ৰত্যেকৰে আধা অংশত কৃন্তক , ছেদক , পুৰঃপেষক আৰু পেষক ক্ৰমত থকা দাতবোৰ সাংখ্যিক গণনাক দন্ত সূত্ৰ বোলে । মানুহৰ এই সূত্ৰ হৈছে ―
প্ৰশ্ন ৭: যকৃত ৰসত কোনো উৎসেচক নাথাকে । তথাপি ই পাচনৰ বাবে অপৰিহাৰ্য কিয় ?
উত্তৰ :- কিয়নো যকৃত গ্ৰন্থিৰ পৰা ওলোৱ পিত্তৰস নামৰ পাচক ৰসে খাদ্যৰ স্নেহ পদাৰ্থক সৰল অৱস্থালৈ পৰিৱৰ্তন কৰাত সহায় কৰে ।
প্ৰশ্ন ৮: পাচনত কাইম’ট্ৰিপছিনৰ ভূমিকা কি ? এই উৎসেচক ক্ষৰণ হোৱা উৎসৰ পৰা সৃষ্টি হোৱা আন দুবিধ উৎসেচক কি কি ?
উত্তৰ :- কাইম’ট্ৰিপছিন হ’ল অগ্নাশয় গ্ৰন্থিত থকা এবিধ প্ৰটিন উৎসেচক । ই প্ৰটিনক ভাঙি দ্বিপেপটাইডলৈ পৰিৱৰ্তন কৰে ।
এই উৎসেচক ক্ষৰণ হোৱা উৎসৰ পৰা সৃষ্টি হোৱা আন দুবিধ উৎসেচক হ’ল ―
(ক) ট্ৰিপচিনোজেন আৰু
(খ) কাৰ্বক্সিপেপটাইডজ
প্ৰশ্ন ৯: পাকস্থলীত Hcl ক্ষৰণ নহ’লে কি হ’লহেঁতেন ?
উত্তৰ :- পাকস্থলীত Hcl ক্ষৰণ নহ’লে পেপচিনৰ ক্ৰিয়া বাধাগ্ৰস্ত হ’লহেঁতেন । কিয়নো Hcl য়ে খাদ্যৰ pʜ কমাই (pʜ = 1.8)পেপচিনৰ ক্ৰিয়াৰ বাবে উপযোগী কৰি তোলে ।
প্ৰশ্ন ১০: তোমাৰ শৰীৰত মাখন কেনেকৈ পাচন আৰু অৱশোষণ হয় ?
উত্তৰ :- মাখন হ’ল চৰ্বীজাতীয় খাদ্য । সেয়ে ইয়াক অৱদ্ৰৱণ ক্ৰিয়াৰে অৰ্থাৎ যকৃতৰসে চৰ্বী অণুক ভাঙি অতি ক্ষুদ্র আকৃতিৰ কণাপুঞ্জ বা মাইছেলত পৰিণত কৰে ।যিহেতু চৰ্বী অণুবোৰ পানীত অদ্ৰৱণীয় সেয়ে এইবোৰ তেজৰ দ্বাৰা অৱশোষণ নহয় । এইবোৰ প্ৰথমে মাইচেলি বা কণাপুঞ্জ হিচাপে একেলগ হৈ আন্ত্ৰিক শ্লেম্মা আৱৰণত সোমায় । ইয়াত মাইচেলিবোৰ প্ৰটিনৰে আবৃত হৈ সৰু সৰু কাইল’মাইত্ৰুন কণাত পৰিণত হয় আৰু এইবোৰ ভিলাইত থকা লসীকা নলীত অৱশোষণ হয় । অৱশেষত লসীকা নলীত থকা শোষিত দ্ৰব্য ৰক্ত সঞ্চালন তন্ত্ৰত প্ৰৱেশ কৰে ।
প্ৰশ্ন ১১: গৰ্তদন্তী আৰু দ্বিবাৰদন্তী শব্দ দুটা ব্যাখ্যা কৰা।
উত্তৰ :- প্ৰতিটো দাঁত হনু অস্থিত থকা একোটা গৰ্তত সোমাই থাকে । দাঁতৰ এনে সাজোনক গৰ্তদন্তী বোলে ।আনহাতে অস্থায়ী গাখীৰ দাঁত বা পাৰীদন্ত পিছলৈ স্থায়ী বা বয়স্ক দাঁত লৈ স্থানান্তৰিত হয় ।এনেধৰণৰ দন্তবিন্যাসক দ্বিবাৰদন্তী বোলে ।
প্ৰশ্ন ১২: প্ৰাপ্তবয়স্ক মানুহ এজনৰ মুখত থকা দাঁতৰ প্ৰকাৰ আৰু সংখ্যা কি কি ?
উত্তৰ :- প্ৰাপ্তবয়স্ক মানুহ এজনৰ মুখত থকা দাঁতৰ প্ৰকাৰবোৰ হ’ল ―
(১) কৃন্তক বা আগদাঁত ,
(২) ছেদক ,
(৩) পুৰঃ পেষক আৰু
(৪) পেষক
একোজন প্ৰাপ্তবয়স্ক মানুহৰ হনুত সৰ্বমুঠ ৩২ টা দাঁত থাকে ।
প্ৰশ্ন ১৩: যকৃতৰ কাৰ্য্য বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰ :- যকৃতৰ কাৰ্য্যসমূহ ―
(ক) তেজ সম্পৰ্কীয় কাৰ্য্যাৱলী ―
(১) ভ্ৰূণ অৱস্থাত যকৃত লোহিত ৰক্তকণিকা সৃষ্টি কৰে ।
(২) পূৰ্ণাংগ অৱস্থাত যকৃতত লোহিত ৰক্তকণিকাবোৰ ধ্বংস হয় ।
(৩) যকৃতে প্ৰ’থম্বিন আৰু ফাইব্ৰিন’জেন সৃষ্টি কৰে আৰু তেজ গোট মৰাত সহায় কৰে ।
(৪) যকৃতে প্লাজমা প্ৰ’টিন সংশ্লেষণ কৰে।
(৫) যকৃতত থকা মাষ্টকোষবোৰ (mast cells) এ হেপৰিণ ক্ষৰণ কৰি ৰক্তবাহৰ ভিতৰত ৰক্ত আতঞ্চন (blood coagulation) ত বাধা দিয়ে ।
(খ) পাৰিপাক সম্পৰ্কীয় কাৰ্য্যৱালী ―
(১) যকৃতত উৎপন্ন হোৱা পিত্তৰস ক্ষাৰধৰ্মী আৰু পাকস্থলীৰ পৰা ডিঅ’ডিনামত প্ৰৱেশ কৰা অম্লধৰ্মী খাদ্যভাগক ক্ষাৰধৰ্মী কৰি তোলে যাতে অগ্ন্যাশয়ে ক্ষৰণ কৰা উৎসেচকবোৰে ক্ৰিয়া কৰিব পাৰে ।
(২) পিত্তত থকা পিত্তলৱনে স্নেহজাতীয় খাদ্যৰ ইমানছিফিকেছন ঘটাই পৰিপাক ক্ৰিয়াত সহায় কৰে ।
(গ) বৰ্ণ গঠন সম্পৰ্কীয় কাৰ্য্যৱলী ―
(১) যকৃতৰ পিত্তৰঞ্জকে মল আৰু মূত্ৰৰ বৰ্ণ গঠনত সহায়তা কৰে ।
(ঘ) বিপাক সম্পৰ্কীয় কাৰ্য্যৱলী ―
(১) যকৃত ফ্ৰুক্ট’জ , গেলেকট’জেক গ্লুক’জ নাইবা গ্লাইক’জেনলৈ ৰূপান্তৰিত কৰে ।
(২) গ্লুকজ’ক গ্লাইক’জেনলৈ ৰূপান্তৰিত কৰি সঞ্চিত কৰে আৰু তেজত গ্লুক’জৰ পৰিমাণ কমি গ’লে সঞ্চিত গ্লাক’জেনৰ পৰা গ্লুক’জ সৃষ্টি কৰে । অৰ্থাৎ তেজত গ্লুক’জৰ পৰিমাণ নিয়ন্ত্ৰিত কৰে ।
(৩) প্লাজমা প্ৰ’টিন সংশ্লেষণ কৰে ।
(৪) ডিএমিনেছৰ পদ্ধতিৰ দ্বাৰা ইউৰিয়া উৎপাদন কৰে ।
(৫) শৰ্কৰা আৰু প্ৰ’টিনৰ পৰা ফেট (fat) সৃষ্টি কৰে ।
(ঙ) সঞ্চয় সম্পৰ্কীয় কাৰ্য্য ―
(১) যকৃত ভিটামিন A , D গ্লাইক’জেন আদি সঞ্চয় কৰে ।
(চ) ৰেচন সম্পৰ্কীয় কাৰ্য্য ― কিছুমান ধাতৱ পদাৰ্থ , টক্সিন , বেক্টেৰিয়া , অপ্ৰয়োজনীয় আৰু অতিৰিক্ত ঔষধ পিত্তৰ মাধ্যমত দেহৰ পৰা বৰ্জিত হয় ।
(ছ) ৰক্ষণমূলক কাৰ্য্যৱলী ―
(১) যকৃত নিক’টিন , ষ্টিক’নিনজাতীয় বিষাক্ত পদাৰ্থ ধ্বংসৰে ।
(২) যকৃতে বিভিন্ন প্ৰকাৰৰ এন্টিবডি গঠন কৰে ।
শ্বাস প্ৰশ্বাস আৰু গেছ বিনিময়
পাঠ: ১৭
পঞ্চম গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: মুখ্য ধাৰণ ক্ষমতাৰ সংজ্ঞা লিখা ।
উত্তৰ :- এজন ব্যক্তিয়ে সজোৰে নিশাহ এৰি দিয়াৰ পিছত গ্ৰহণ কৰিব পৰা সৰ্বোচ্চ আয়তনৰ বায়ু কে মুখ্য ধাৰণ ক্ষমতা বোলে । ই হৈছে ERV , TV আৰু IRV ৰ সমষ্টি ।
প্ৰশ্ন ২: স্বাভাৱিক শ্বসনৰ অন্তত হাওঁফাওঁত ৰৈ যোৱা বায়ুৰ আয়তন উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰ :- এই আয়তন গঢ়ে 1100ml to 1200 ml .
প্ৰশ্ন ৩: গেছৰ ব্যাপন অকল বায়ুথলী অংশতে হয় , শ্বসনতন্ত্ৰৰ আন অংশত নহয় কিয় ।
উত্তৰ :- কিয়নো বায়ুথলীবোৰ অতি পাতল চটীয়া আৱৰণী কলাৰ আৱৰণৰে আবৃত্ত ।আনহাতে শ্বসনতন্ত্ৰৰ আন অংশবোৰ ডাঠ । সেইবাবে গেছৰ ব্যাপন অকল বায়ুথলী অংশত হয় ।
প্ৰশ্ন ৪: কাৰ্বন – ডাই – অক্সইডৰ পৰিবহৰ মুখ্য প্ৰণালীবোৰ কি ?
উত্তৰ :- মুখ্য প্ৰণালীবোৰ হ’ল ―
(ক) কাৰ্বনিক এছিড
(খ) কাৰ্বামিন’যৌগ
(গ) বাইকাৰ্বনেট আয়ন ।
প্ৰশ্ন ৫: বায়ুমণ্ডলৰ আৰু বায়ুথলীৰ বায়ুৰ তুলনাত কি হ’ব ?
(ক) PO₂ কম PCO₂ বেছি
(খ) PO₂ বেছি PCO₂ কম
(গ) PO₂ বেছি PCO₂ কম
(ঘ) PO₂ কম PCO₂ বেছি
উত্তৰ :- PO₂ কম আৰু PCO₂ বেছি হ’ব ।
প্ৰশ্ন ৬: সাধাৰণ অৱস্থাত শ্বাসক্ৰিয়া প্ৰণালী বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰ :- শ্বাসক্ৰিয়া আৰম্ভ হয় মধ্যচ্ছদাৰ সংকোচন দ্বাৰা । ইয়াৰ ফলত বক্ষ গহ্বৰ আয়তন অগ্ৰ – পশ্চাৎ অক্ষত বৃদ্ধি পায় । আনহাতে বহিঃ আন্তঃপণ্ডকী পেশীৰ সংকোচনে কামিহাড়বোৰ আৰু ষ্টানামৰ ওপৰৰ দিশত ঠেলি পঠিয়াই যিয়ে বক্ষ গহ্বৰৰ আয়তন পৃষ্ঠীয় – অংকীয় অক্ষত বৃদ্ধি কৰে । এইদৰে বক্ষ গহ্বৰৰ এই আয়তন বৃদ্ধিয়ে হাওঁফাওঁৰ ভিতৰৰ আয়তন বঢ়ায় । হাওঁফাওঁৰ আয়তন বৃদ্ধিৰ ফলত ইয়াৰ ভিতৰত থকা বায়ুৰ চাপ বায়ুমণ্ডলৰ চাপৰ তুলনাত হ্ৰাস পায় । ফলত বায়ুমণ্ডলৰ পৰা হাওঁফাওঁৰ ভিতৰলৈ বায়ু প্ৰৱেশ কৰে যাক শ্বাস ক্ৰিয়া বোলে ।
প্ৰশ্ন ৭: শ্বসন কেনেধৰণে নিয়ন্ত্ৰিত হয় ?
উত্তৰ :- দেহৰ কলাসমূহৰ আৱশ্যকতা অনুযায়ী শ্বসনৰ হাৰ খাপ খুৱাবলৈ মানৱদেহৰ এক বিশেষ ক্ষমতা আছে । এই কাৰ্য্য স্নায়বিক তন্ত্ৰৰ দ্বাৰা সম্পূৰ্ণ হয় । শ্বাস প্ৰশ্বাস নিয়ন্ত্ৰণ মস্তিষ্কৰ মেদুলা অঞ্চলত থকা শ্বসনছন্দ কেন্দ্ৰ নামৰ এক বিশেষ কেন্দ্ৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল । মস্তিষ্কৰ পনচ অঞ্চলত থকা শ্বাসনিয়মন কেন্দ্ৰই শ্বসনছন্দ কেন্দ্ৰৰ কাৰ্য্য নিয়মিত কৰে । এই কেন্দ্ৰৰ পৰা প্ৰেৰিত স্নায়ৱিক সংকেতে শ্বাস প্ৰক্ৰিয়াৰ ব্যৱধান কমাই শ্বসনৰ হাৰৰ পৰিৱৰ্তন ঘটায় । ছন্দ কেন্দৰ ওপৰতে থকা ৰসায়ন সংবেদী ক্ষেত্ৰটো CO₂ আৰু H˖ ৰ প্ৰতি যথেষ্ট সংবেদী । দেহত CO₂ আৰু H˖ ৰ পৰিমানে বৃদ্ধিয়ে এই ক্ষেত্রটো সংক্ৰিয় কৰে যিয়ে কেন্দ্ৰলৈ সংকেত প্ৰেৰণ কৰি শ্বাস – প্ৰশ্বাস প্ৰক্ৰিয়াটো নিয়মিত কৰে ।
প্ৰশ্ন ৮: মানুহ এজনে পাহাৰ বগাই উঠোতে শ্বসন ক্ৰিয়া কিয় বেছি সংঘটিত হয় ?
উত্তৰ :- মানুহ এজনে পাহাৰ বগাই উঠোতে অধিক শক্তিৰ অপচয় হয় । এই অপচয় হোৱা শক্তিখিনিৰ অভাৱ কেৱল অক্সিজেনেহে পূৰ কৰিব পাৰে । সেয়ে শ্বসন ক্ৰিয়া বেছিকৈ সংঘটিত হোৱা দেখা যায় ।
প্ৰশ্ন ৯: পতংগৰ গেছ বিনিময় প্ৰক্ৰিয়াৰ স্থান কি ?
উত্তৰ :- বায়ু নলী অথবা ট্ৰেকীয়া ।
প্ৰশ্ন ১০: অক্সিজেন হিম’গ্লবিন বিয়োজন লেখ কি ?
অক্সিজেন – হিম’গ্লবিন বিয়োজন ৰেখা ― তেজত থকা যি পৰিমাণৰ হিম’গ্লবিন অক্সিজেনৰ লগত সংযুক্ত হৈ থাকে তাক হিম’গ্লবিন সংপৃক্ত হাৰ বোলে । ই নিৰ্ভৰ কৰে তেজত থকা O₂ ৰ চাপ (PO₂) ৰ ওপৰত । বায়ুকোষৰ পৰা সংগ্ৰহ কৰা তেজত PO₂ – ৰ পৰিমান 95 – 97 mm Hg থাকোতে O₂ ৰ লগত হিম’গ্লবিনৰ সংপৃক্ত হাৰ 97 % হয়গৈ । অন্যহাতে , হাওঁফাওঁলৈ কঢ়িয়াই অনা অক্সিজেন বিহীন তেজত PO₂ ৰ পৰিমাণ 40 mm Hg থাকোতে O₂ ৰ লগত সংপৃক্ত হিম’গ্লবিনৰ মানৰ পৰিমাণ 70 – 75 % । তেজৰ PO₂ ৰ মান আৰু O₂ ৰ লগত সংপৃক্ত হোৱা হিম’গ্লবিনৰ মানৰ সম্বন্ধটো লেখ চিত্ৰত অংকন কৰিলে যি বক্ৰৰেখাৰ সৃষ্টি হয় তাক অক্সিজেন – হিম’গ্লবিন বিয়োজন ৰেখা বোলা হয় । ই দেখাত S আখৰটোৰ দৰে ।
প্ৰশ্ন ১১: হাইপ’ক্সিয়া কি ?
(ক) আটিফিচিয়েল হাইপ’ক্সিয়া ।
(খ) এনিমিক হাইপ’ক্সিয়া ।
প্ৰশ্ন ১২: পাৰ্থক্য লিখা ―
(ক) সংৰক্ষিত শ্বাস আয়তন (IRV) আৰু সংৰক্ষিত নিশ্বাস আয়তন (ERV)
উত্তৰ :
| সংৰক্ষিত শ্বাস আয়তন (IRV) ― | সংৰক্ষিত নিশ্বাস আয়তন (ERV) |
| (১) সাধাৰণ জোৱাৰী আয়তনৰ উপৰি অতিৰিক্তভাৱে যি পৰিমাণৰ বায় উশাহত টানি ল’ব পৰা যায় তাকে সংৰক্ষিত শ্বাস আয়তন (IRV) বোলে । | (১) সাধাৰণ জোৱাৰ আয়তনৰ বায়ু নিশ্বাসত এৰাৰ উপৰি সাজোৰে যি পৰিমাণৰ বায়ু হাত্তঁফাত্তঁৰ পৰা উলিয়াই দিব পাৰি তাক সংৰক্ষিত নিশ্বাস আয়তন বোলে । |
| ইয়াৰ পৰিমাণ 3000 ml. | ইয়াৰ পৰিমাণ 1100 ml. |
(খ) শ্বাস ধাৰণ ক্ষমতা আৰু প্ৰশ্বাস ধাৰণ ক্ষমতা ।
উত্তৰ :-
| শ্বাস ধাৰণ ক্ষমতা ― | প্ৰশ্বাস ধাৰণ ক্ষমতা ― |
| (১) একোজন ব্যক্তিয়ে স্বাভাৱিক প্ৰশ্বাসক্ৰিয়া কৰাৰ পিছত শ্বাস ক্ৰিয়াত গ্ৰহণ কৰা সমুদায় বায়ুৰ আয়তনক শ্বাস ধাৰণ ক্ষমতা বোলে । | (১) স্বাভাৱিকভাৱে নিশাহত এৰি দিয়া মুঠ বায়ুৰ আয়তনক প্ৰশ্বাস ধাৰণ ক্ষমতা বোলে । |
| (২) ই হৈছে জোৱাৰী আয়তন আৰু সংৰক্ষিত শ্বাস আয়তন যোগফল ( TV + IRV ) । | (২) ই হৈছে জোৱাৰী আয়তন আৰু সংৰক্ষিত প্ৰশ্বাস আয়তনৰ যোগফল ( TV + ERV ) । |
(গ) মুখ্য ধাৰণ ক্ষমতা আৰু মুঠ হাত্তঁফাত্তঁ ক্ষমতা ।
উত্তৰ :-
| মুখ্য ধাৰণ ক্ষমতা ― | মুঠ হাত্তঁফাত্তঁ ক্ষমতা ― |
| (১) এজন ব্যক্তিয়ে সজোৰে নিশাহ এৰি দিয়াৰ পিছত গ্ৰহণ কৰিব পৰা সৰ্বোচ্চ আয়তনৰ বায়ু অথবা সজোৰে শ্বাস গ্ৰহণ কৰাৰ পিছত নিশাহত এৰি দিয়া সৰ্বোচ্চ আয়তনৰ বায়ুক মুখ্য ধাৰণ ক্ষমতা বোলে । | (১) সজোৰে উশাহ গ্ৰহণৰ অন্তত হাত্তঁফাত্তঁ দুটাত ধৰি ৰাখিব পৰা বায়ুৰ সৰ্বমুঠ আয়তনক মুঠ হাত্তঁফাত্তঁ ক্ষমতা বোলে । |
| (২)ই হৈছে ERV , TV আৰু IRV ৰ সমষ্টি । | (২) ই হৈছে RV , ERV , TV আৰু IRV ৰ অন্তৰ্ভুক্ত । |
প্ৰশ্ন ১৩: জোৱাৰী আয়তন কি ?
উত্তৰ :- স্বাভাৱিক শ্বসনৰ সময়ত যি আয়তনৰ বায়ু গ্ৰহণ বা এৰা হয় তাকেই জোৱাৰী আয়তন বোলে ।
দেহ তৰল আৰু সঞ্চালন
পাঠ: ১৮
পঞ্চম গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: তেজৰ গঠণাত্মক উপাদানবোৰৰ নাম লিখা আৰু প্ৰত্যেকৰে একোটাকৈ মূখ্য কাৰ্য্য উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰ :- তেজৰ গঠণাত্মক উপাদানবোৰ হ’ল ―
(ক) লোহিত ৰক্ত কণিকা ,
(গ) অনুচক্ৰিকা
(ক) লোহিত ৰক্ত কণিকাৰ কাৰ্য্য ― কলা কোষবোৰক অক্সিজেন যোগান ধৰাই হ’ল লোহিত ৰক্ত কণিকাৰ মূখ্য কাৰ্য্য ।
(খ) শ্বেত ৰক্ত কণিকাৰ কাৰ্য্য ― আমাৰ দেহৰ প্ৰতিৰক্ষা কাৰ্য্যত সহায় কৰে ।
(গ) অনুচক্ৰিকা কাৰ্য্য ― ক্ষত স্থানৰ পৰা নিৰ্গত তেজ চকুৰা মৰাত বিশেষ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে ।
প্ৰশ্ন ২: প্লাজমাত থকা প্ৰ’টিন বোৰৰ তাৎপৰ্য কি ?
উত্তৰ :- প্লাজমাৰ 6 – 8 % হ’ল প্ৰ’টিন । এই প্ৰ’টিনবোৰ হ’ল ফাইব্ৰিন’জেন , গ্লবুলিন আৰু এলবুমিন । তেজ গোটমৰা প্ৰক্ৰিয়াত ফাইব্ৰিন’জেন প্ৰ’টিনৰ দৰকাৰ হয় । গ্লবুলিনে মূখ্যতঃ দেহৰ প্ৰতিৰক্ষা প্ৰণালীৰ লগত জড়িত আৰু এলবুমিনে প্ৰ’টিন আসৃতি সমতা ৰক্ষা কৰে ।
প্ৰশ্ন ৩: স্তম্ভ 1 ৰ লগত 2 মিলোৱা :-
| স্তম্ভ 1 | স্তম্ভ 2 |
| (১) ইওচিন’ফিল | (১) ৰক্ত আতঞ্চন |
| (২) লোহিত ৰক্তকণিকা | (২) সাৰ্বজনীন গৃহীতা |
| (৩) AB – দল | (৩) সংক্ৰমণত বাধা দিয়ে |
| (৪) অনুচক্ৰিকা | (৪) হৃদপিণ্ডৰ সংকোচন |
| (৫) চিষ্ট’ল | (৫) গেছ পৰিবহন |
উত্তৰ :-
| স্তম্ভ 1 | স্তম্ভ 2 |
| (১) ইওচিন’ফিল | (১) সংক্ৰমণত বাধা দিয়ে । |
| (২) লোহিত ৰক্তকণিকা | (২) গেছ পৰিবহন । |
| (৩) AB – দল | (৩) সাৰ্বজনীন গৃহীতা । |
| (৪) অনুচক্ৰিকা | (৪) ৰক্ত আতঞ্চন । |
| (৫) চিষ্ট’ল | (৫) হৃদপিণ্ডৰ সংকোচন । |
প্ৰশ্ন ৪: তেজক আমি কিয় সংযোগী কলা হিচাপে বিবেচনা কৰো ?
উত্তৰ :- কিয়নো তেজে প্ৰাণী দেহৰ বিভিন্ন অংগ আৰু কলা সমূহক ইটোৰ লগত সিটো বান্ধ খুৱাই ৰাখে ।
প্ৰশ্ন ৫: তেজ আৰু লসিকাৰ মাজত প্ৰভেদ কি ?
উত্তৰ :- তেজ আৰু লসিকাৰ মাজত প্ৰভেদসমূহ হ’ল ―
| তেজ ― | লসিকা ― |
| (ক) তেজ হ’ল এক প্ৰকাৰৰ অস্বচ্ছ , লুণীয়া আৰু ক্ষাৰুৱা ৰঙা ৰঙৰ তৰল সংযোজক কলা । | (ক) লসিকা এক প্ৰকাৰৰ ঈষৎ হালধীয়া , স্বচ্ছ , তৰল সংযোজক কলা । |
| (খ) তেজত থকা লোহিত ৰক্ত কণিকাই অক্সিজেন আহৰণ কৰি কলা কোষবোৰক যোগান ধৰে । | (খ) লসিকাত থকা শ্বেতৰক্ত কণিকাই দেহত সমোৱা জীৱাণু ধ্বংস কৰে । |
| (গ) তেজত লোহিত ৰক্ত কণিকা , শ্বেত ৰক্ত কণিকা আৰু অনুচক্ৰিকা এই তিনিবিধ ৰক্ত কণিকা থাকে । | (গ) লসিকা লিম্ফ’ছাইট নামৰ ৰক্তকণিকা বিধহে থাকে । |
প্ৰশ্ন ৬: দ্বি – পৰিসংচাৰণ মানে কি ?
উত্তৰ :- চৰাই আৰু স্তন্যপায়ীৰ হৃদপিণ্ডৰ সোঁ আৰু বাওঁ অলিণ্ডই ক্ৰমে অক্সিজেন বিহীন আৰু অক্সিজেনযুক্ত তেজ গ্ৰহণ কৰি একেফালে থকা নিলয়লৈ পঠায় । নিলয় দুটাই তেজ কোনো ধৰণে মিহলি নোহোৱাকৈয়ে হৃদপিণ্ডৰ পৰা পৃথক পৃথক কৈ উলিয়াই পঠিয়াই । অৰ্থাৎ এই দুটা শ্ৰেণীৰ প্ৰাণীত দুটা পৃথক তেজ সংচাৰণ পথ থাকে । ইয়াক দ্বি – পৰিসংচাৰণ বোলে ।
প্ৰশ্ন ৭: মুক্ত আৰু বন্ধ পৰিসংচাৰণ তন্ত্ৰ ।
উত্তৰ :- মুক্ত পৰিসংচাৰণ ― যি তন্ত্ৰত হৃদপিণ্ডই পাম্প প্ৰক্ৰিয়াৰে উলিয়াই দিয়া তেজ ডাঙৰ নলীসমূহৰে ওলাই গৈ দেহগহ্বৰত থকা মুক্তস্থান কিছুমানত পৰে , তেনে তন্ত্ৰক মুক্ত পৰিসংচাৰণ তন্ত্ৰ বোলে । এনে তন্ত্ৰ সন্ধিপদী আৰু কোমল দেহী প্ৰাণীৰ দেহত থাকে ।
বন্ধ পৰিসংচাৰণ ― যি তন্ত্ৰত হৃদপিণ্ডই পাম্প প্ৰক্ৰিয়াৰে উলিয়াই দিয়া তেজ সদায় এক বন্ধ ৰক্তজালিকাৰ মাজেৰেহে প্ৰৱাহিত হয় তেনে তন্ত্ৰক বন্ধ পৰিসংচাৰণ তন্ত্ৰ বোলে । এনে তন্ত্ৰ বলয়ী আৰু পৃষ্ঠদণ্ডী প্ৰাণীৰ দেহত থাকে ।
প্ৰশ্ন ৮: P – তৰঙ্গ T – তৰঙ্গ ।
উত্তৰ :- P – তৰঙ্গ ― P তৰঙ্গই অলিণ্ডৰ বৈদ্যুতিক অনুভূতি প্ৰদান বা ডিপলাৰাইজেশ্বন বুজায় যাৰ দ্বাৰা দুয়োটা অলিণ্ডৰ সংকোচন হয় ।
T – তৰঙ্গ ― T তৰঙ্গই নিলয়ৰ অনুভূতি প্ৰদান অৱস্থাৰ পৰা স্বাভাৱিক অৱস্থালৈ অহা বুজায় । T তৰঙ্গৰ শেষ বিন্দুৱে চিষ্ট’লৰ সামৰণি বুজায় ।
প্ৰশ্ন ৯: আমাৰ হৃদপিণ্ডক কিয় পেশী জনীত বুলি কোৱা হয় ?
উত্তৰ :- কিয়নো হৃদপিণ্ডটো অবিৰাম ভাৱে সংকোচন আৰু প্ৰসাৰণ কাৰ্য্য কৰিব পৰা এবিধ বিশেষ পেশীৰে গঠিত । যাক আমি হৃদপেশী বুলি কওঁ । হৃদপিণ্ডৰ লয়বদ্ধ সংকোচন আৰু প্ৰসাৰণৰ ফলত এহাতেদি ৰক্তবাহিকাৰ দ্বাৰা তেজ বিভিন্ন অংশলৈ ওলাই যায় আৰু আনহাতে বিভিন্ন অংশৰ পৰা সংগৃহীত তেজ হৃদপিণ্ডত সোমায়হি । হৃদপিণ্ডৰ ঠায়ে ঠায়ে এইবিধ পেশী বিস্তাৰিত হৈ থাকে । এইবোৰক সন্ধিকলা বোলে । সন্ধিৰ পশীবোৰ স্বকীয়ভাৱে উত্তেজনা সৃষ্টি কৰিব পৰা গুণ সম্পন্ন । অৰ্থাৎ কোনো বাহ্যিক অনুভূতি অবিহনেও এই সন্ধিয়ে সংক্ৰিয় বিভৱ হিচাপে বৈদ্যুতিক উত্তেজনা সৃষ্টি কৰিব পাৰে ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন ১০: চাইন’অলিন্দীয় সন্ধিক হৃদপিণ্ডীৰ ‘পেচমেকাৰ’ বোলা হয় । কিয় ?
উত্তৰ :- চাইন’অলিন্দীয় সন্ধিয়ে আটাইতকৈ অধিক সংখ্যাক যেনে 70 – 75 প্ৰতি মিনিট হিচাপে সংক্ৰিয় বিভৱ সৃষ্টি কৰে আৰু এই সন্ধিয়ে হৃদপিণ্ডৰ ছন্দোময় সংকোচন ক্ৰিয়াৰ আৰম্ভনি তথা নিয়ন্ত্ৰণ কৰে । সেইবাবে এই সন্ধিটোক হৃদপিণ্ডৰ গতি নিয়ন্ত্ৰক বা পেচমেকাৰ বোলা হয় ।
প্ৰশ্ন ১১: হৃদপিণ্ডীয় চক্ৰ আৰু হৃদপিণ্ডীয় মুঠ উৎপাদনৰ সংজ্ঞা দিয়া ।
উত্তৰ :- হৃদপিণ্ডত ঘটি থকা অনুক্ৰমিক যিবোৰ পৰিঘটনা চক্ৰিয়ভাৱে পুনৰাবৃত্তি ঘটে তাকে হৃদপিণ্ডীয় চক্ৰ বোলে । এই চক্ৰত অলিন্দ আৰু নিলয়ত অনুক্ৰমিক ভাৱে চিষ্ট’ল আৰু ডায়ষ্টল হয় । প্ৰতিটো হৃদপিণ্ডীয় চক্ৰৰ সময়ত দুটাকৈ স্পষ্ট শব্দ হৃদপিণ্ডটোৱে সৃষ্টি কৰিব পাৰে আৰু এই শব্দ ষ্টেথ’স্কোপৰ সহায়ত সহজে শুনা যায় ।
আনহাতে , আমি জানো যে হৃদপিণ্ডটোৱে প্ৰতি মিনিটত 72 বাৰ স্পণ্ডন কৰে , অৰ্থাৎ প্ৰতিমিনিটত 72 বাৰ হৃদপিণ্ডীয় চক্ৰ সম্পূৰ্ণ হয় । সেয়েহে প্ৰতিটো হৃদপিণ্ডীয় চক্ৰৰ ব্যৱধান 0.8 sec. একোটা এনে চক্ৰত প্ৰতিটা নিলয়ে প্ৰায় 70 ml তেজ পাম্প কৰি পঠায় । ইয়াক আঘাত আয়তন বোলে । আঘাত আয়তনক হৃদপিণ্ডীয় হাৰেৰে পূৰণ কৰিলে পোৱা পূৰণ ফলক হৃদপিণ্ডীয় মুঠ উৎপাদন বোলে । অৰ্থাৎ হৃদপিণ্ডীয় মুঠ উৎপাদনৰ অৰ্থ হ’ল প্ৰতিমিনিটত একোটা নিলয়ে পাম্প ক্ৰিয়াৰে উলিয়াই দিয়া তেজৰ মুঠ আয়তন ।
প্ৰশ্ন ১২: ‘হৃদপিণ্ড’ শব্দটো ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰ :- প্ৰতিটো হৃদপিণ্ডীয় চক্ৰৰ সময়ত দুটাকৈ স্পষ্ট শব্দ হৃদপিণ্ডটোৱে সৃষ্টি কৰিব পাৰে আৰু এই শব্দ ষ্টেথ’স্কোপৰ সহায়ত সহজে শুনা যায় । প্ৰথম শব্দটো হ’ল ‘লুৱ’ । এই শব্দ সৃষ্টি হয় দ্বি – দল আৰু ত্ৰিদল কপাট বন্ধ হোৱাৰ সময়ত । আনহাতে দ্বিতীয় শব্দটো হ’ল ‘ডুৱ’ যিটো অৰ্ধ চন্দ্ৰাকাৰ কপাট বন্ধ হোৱাৰ সময়ত সৃষ্টি হয় । এই দুয়োটা শব্দৰেই ৰোগ নিৰ্ণয় কৰাৰ ক্ষেত্ৰত বিশেষ তাৎপৰ্য আছে ।
প্ৰশ্ন ১৩: এটা মানক ECG অংকন কৰা আৰু ইয়াৰ বিভিন্ন অংশবোৰ ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰ :-
এটা মানক ECG পাবলৈ হ’লে চিত্ৰত দেখুওৱাৰ দৰে তিনিডাল বৈদ্যুতিক লিড্ লৈ হৃদৰোগী এজনৰ দুয়ো হাতৰ মনিবন্ধত এটাকৈ আৰু বাওঁফালৰ ভৰিৰ গঠিত এটা সংযোগ কৰা হয় ।
ECG ৰ প্ৰতিটো শীৰ্ষ P ৰ পৰা T লৈকে আখৰবোৰ ব্যৱহাৰ কৰি চিহ্নিত কৰা হয় যাৰ প্ৰতিটো তৰঙ্গ শীৰ্ষই একোটা বিশেষ হৃদপিণ্ডীয় বৈদ্যুতিক হৃদক্ৰিয়াক বুজায় ।
P তৰঙ্গই অলিন্দৰ বৈদ্যুতিক অনুভূতি প্ৰদান বা ডিপ লাৰাইজেশ্বন বুজায় যাৰ দ্বাৰা দুয়োটা অলিন্দৰ সংকোচন হয় । QRS যুগ্ম তৰঙ্গই নিলয়ৰ ডিপলাইৰাইজেশ্বন বুজায় যায় দ্বাৰা নিলয়ৰ সংকোচন আৰম্ভ হয় । এই সংকোচন Q তৰঙ্গৰ ঠিক পিছতেই হয় আৰু চিষ্ট’লৰ আৰম্ভ হয় ।
ৰেচন দ্ৰব্য আৰু ইয়াৰ বৰ্জন
পাঠ: ১৯
পঞ্চম গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: গ্লমেৰুলাছৰ পৰিস্ৰাৱন হাৰ (GFR) ৰ সংজ্ঞা দিয়া ।
উত্তৰ :- স্তন্যপায়ী প্ৰাণীৰ দুয়োটা বৃক্কই প্ৰতি মিনিটত উৎপন্ন কৰা পৰিশ্ৰুতিৰ পৰিমাণক গ্লমেৰুলাছৰ পৰিস্ৰাৱন হাৰ বোলে ।
একোজনসুস্থ মানুহৰ দেহত এই পৰিশ্ৰাৱন হাৰ প্ৰায় 125 ml / মিনিট অৰ্থাৎ , প্ৰতিদিনত 180 লিটাৰ ।
প্ৰশ্ন ২: তলত দিয়া উক্তিবোৰ সত্যনে অসত্য কোৱা ।
(ক) মুত্ৰন ক্ৰিয়া এক প্ৰতীপ ক্ৰিয়াৰ দ্বাৰা সম্পন্ন হয় ।
(খ) ADH যে মুত্ৰ অল্পকৃতি কৰি পানীৰ অপসাৰণত সহায় কৰে ।
উত্তৰ :- অসত্য ।
(গ) হেনলীৰ লুপে মুত্ৰৰ ঘনত্ব বৃদ্ধিত সহায় কৰেশ ।
উত্তৰ :- সত্য ।
(ঘ) নিকটস্থ সংবলিত নলীকাৰ গ্লুক’জ সংক্ৰিয়ভাৱে পুনঃ শোষণ হয় ।
উত্তৰ :- সত্য ।
প্ৰশ্ন ৩: প্ৰতিমুখী সোঁত প্ৰক্ৰিয়াটোৰ বিষয়ে চমুকৈ লিখা ।
উত্তৰ :- হেনলীৰ লুপৰ আৰোহী বাহুৱে Nacl বৰ্জন কৰে আৰু এই Nacl ভাছা ৰেক্টাৰ অৱৰোহী বাহুত সোমায় । একে ধৰনে , সামান্য পৰিমাণৰ ইউৰীয়া হেনলীৰ লুপৰ আৰোহী বাহুত সোমায় আৰু পিছত সংগ্ৰাহক নলীৰ দ্বাৰা ইউৰীয়া পুনৰ অন্তৱৰ্তী তৰলত সোমায় । হেনলীৰ লুপ আৰু ভাছা ৰেক্টাৰৰ দ্বাৰা হোৱা পদাৰ্থৰ পৰিবহণ প্ৰক্ৰিয়াটোক প্ৰতিমুখী সোঁত প্ৰক্ৰিয়া বোলে ।
প্ৰশ্ন ৪: ৰেচনক্ৰিয়াত যকৃত , হাওঁফাওঁ আৰু ছালৰ ভূমিকা বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰ :- ৰেচনক্ৰিয়াত যকৃতৰ ভূমিকা ― দেহৰ বৃহত্তম গ্ৰন্থি যকৃতে পিত্তৰস ক্ষৰণ কৰে য’ত বিলিৰুবিন , বিলিভাৰদিন , কলেষ্টৰল , ভাঙি যোৱা ষ্টেৰয়ড হৰম’ন , অৱশেষত পাচনৰ বৰ্জিত দ্ৰব্যৰ লগত বাহিৰ ওলাই যায় ।
ৰেচনক্ৰিয়াত হাওঁফাওঁৰ ভূমিকা ― আমাৰ হাওঁফাওঁৱে প্ৰতিদিনে বহু পৰিমাণৰ কাৰ্বন ডাই অক্সাইড ( 18 লিটাৰ প্ৰতিদিনে ) আৰু যথেষ্ট পৰিমাণৰ পানী উলিয়াই দিয়ে ।
ৰেচনক্ৰিয়াত ছালৰ ভূমিকা ― ঘাম গ্ৰন্থী আৰু তৈল গ্ৰন্থীয়ে ইয়াৰ ক্ষৰিত দ্ৰব্য যোগেদি কেতবোৰ পদাৰ্থ বৰ্জন কৰে । ঘৰ্ম গ্ৰন্থিয়ে উৎপন্ন কৰা ঘাম বা ৰেচন দ্ৰব্য হ’ল NaCl , অলপ পৰিমাণৰ ইউৰীয়া আৰু লেকটিক এচিড ইত্যাদি । আনহাতে তৈল গ্ৰন্থিয়ে ক্ষৰণ কৰা ৰেচন দ্ৰব্য ষ্টে’ৰল , হাইড্ৰ’কাৰ্বন আৰু মম জাতীয় পদাৰ্থবোৰ ছালেৰে দেহৰ পৰা বৰ্জিত কৰে ।
প্ৰশ্ন ৫: মূত্ৰন ক্ৰিয়া বৰ্ণনা কৰা ।
উত্তৰ :- নেফ্ৰনত উৎপন্ন হোৱা মূত্ৰ অৱশেষত মূত্ৰথলীলৈ পৰিবাহিত হয় । কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰৰ দ্বাৰা ঐছিক সংকেত নোপোৱা পৰ্যন্ত মূত্ৰথলীতেই মূত্ৰ জমা হৈ থাকে । মূত্ৰথলী মূত্ৰৰে পৰিপূৰ্ণ হ’লে ইয়াৰ বেৰ সম্প্ৰসাৰিত হয় আৰু এক সংকেত সৃষ্টি কৰে । মূত্ৰথলীৰ বেৰতেই থকা সম্প্ৰসাৰণ গ্ৰাহকবোৰে এই সংকেত কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰলৈ পঠায় । কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰই তেতিয়া প্ৰৱাহী সংকেত প্ৰেৰণৰ দ্বাৰা মূত্ৰথলীৰ অৰেখিত পেশীৰ সংকোচন কৰে । একে সময়ত মূত্ৰপথত থকা অৱৰোধিনী শিথিল হয় আৰু সেই পথেৰে মূত্ৰ ওলাই যায় এইদৰে মূত্ৰ বিমোচন হোৱা প্ৰক্ৰিয়াকেই মূত্ৰন ক্ৰিয়া বোলে ।
প্ৰশ্ন ৬: স্তম্ভ 1ৰ লগত স্তম্ভ 2 মিলোৱা ―
| স্তম্ভ 1 | স্তম্ভ 2 |
| (১) এম’ন’টেলিজম | (১) চৰাই |
| (২) বাওঁমেনৰ চূপী | (২) পানী পুনঃশোষণ |
| (৩) মূত্ৰন ক্ৰিয়া | (৩) অস্থিযুক্ত মাছ |
| (৪) ইউৰীক’ টেলিজিম | (৪) মূত্ৰস্থলী |
| (৫) ADH | (৫) বৃক্কীয় নলীকা |
উত্তৰ :-
| স্তম্ভ 1 | স্তম্ভ 2 |
| (১) এম’ন’টেলিজম | (৩) অস্থিযুক্ত মাছ |
| (২) বাওঁমেনৰ চূপী | (৫) বৃক্কীয় নলীকা |
| (৩) মূত্ৰন ক্ৰিয়া | (৪) মূত্ৰস্থলী |
| (৪) ইউৰীক’ টেলিজিম | (১) চৰাই |
| (৫) ADH | (২) পানী পুনঃশোষণ |
প্ৰশ্ন ৭: আসৃতি নিয়ন্ত্ৰণ বুলিলে কি বুজা ?
উত্তৰ :- যিবোৰ প্ৰাণীৰ ৰেচন অংগবোৰ আয়নীয় আৰু তৰলদ্ৰৱ্যৰ আয়তন নিয়ন্ত্ৰণ কাৰ্য্যত জড়িত , তাকে আসৃতি নিয়ন্ত্ৰণ বোলে ।
প্ৰশ্ন ৮: স্থলচৰ প্ৰাণীবোৰ স্বাভাৱিকতে ইউৰীঅ’টেলিক অথবা ইউৰীক’টেলিক হয় , এম’ন’টেলিক নহয় । কিয় ?
উত্তৰ :- কিয়নো এনেবোৰ প্ৰাণীয়ে ইউৰীয়া অথবা ইউৰিক এছিড বৰ্জিত দ্ৰব্য হিচাপে বৰ্জন কৰে । সেয়ে ইহঁতক ইউৰীঅ’টেলিক অথবা ইউৰীক’টেলিক প্ৰাণী বোলে ।
প্ৰশ্ন ৯: বৃক্কৰ কাৰ্য্যত জাক্সটা গ্লমেৰুলাছৰ সৰঞ্জামৰ তাৎপৰ্য কি ?
উত্তৰ :- গ্লমেৰুলাছৰ পৰিস্ৰাৱন হাৰ কমি গ’লে জাক্সটা গ্লমেৰুলাছ সৰঞ্জামৰ কোষবোৰ সংক্ৰিয় হৈ পৰে আৰু ৰেনিন নামৰ এবিধ পদাৰ্থ ক্ষৰণ কৰে ।ৰেনিন গ্লমেৰুলাছলৈ তেজৰ সোঁত বৃদ্ধি কৰে আৰু ফলস্বৰূপে পৰিস্ৰাৱণৰ হাৰ বাঢ়ি স্বাভাৱিক অৱস্থালৈ আহে । এয়াই জাক্সটা গ্লমেৰুলাছ সৰঞ্জামৰ তাৎপৰ্য ।
প্ৰশ্ন ১০: তৰত দিয়াবোৰৰ নাম লিখা ―
(ক) শিখাকোষ ৰেচন অংগ হিচাপে থকা এটা পৃষ্ঠাদণ্ডী প্ৰাণী ।
উত্তৰ :- এম্ফিঅ’ক্সাছ ।
(খ) মানুহৰ বৃক্কৰ মেডুলাৰ পিৰামিডৰ মাজত থকা কৰ্টেক্সৰ অংশ ।
উত্তৰ :- বাৰ্টিনিৰ স্তম্ভ ।
(গ) হেনলীৰ লুপৰ সমান্তৰাল ভাৱে থকা কৈশিক নলীৰ কুণ্ডলী ।
উত্তৰ :- ভাচা – ৰেক্টা ।
প্ৰশ্ন ১১: খালী ঠাই পূৰ কৰা ―
(ক) হেনলীৰ লুপৰ উদ্ধমুখীবাহু পানীৰ বাবে —— আৰু নিম্নমুখী বাহু —— ।
(খ) নেফ্ৰনৰ দূৰস্থ অংশসমূহৰ পৰা পানী শোষণ —— হৰম’নৰ দ্বাৰা নিয়ন্ত্ৰিত ।
উত্তৰ :- ADH ।
(গ) প্লাজমাত থকা —— ত বাহিৰে আটাইবোৰ উপাদান ডায়েলাইছিছ তৰলত থাকে ।
উত্তৰ :- বৰ্জিত নাইট্ৰ’জেন ।
(ঘ) এজন সুস্থ মানুহে প্ৰতিদিনে গড়ে —— gm ইউৰীয়া নিষ্কাষণ কৰে ।
উত্তৰ :- 25 – 30 ।
চলন আৰু গতি
পাঠ: ২০
পঞ্চম গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: বিভিন্ন অংশ দেখুৱাই এক পেশীৰ ছাৰকোমিয়াৰৰ চিত্ৰ আঁকা ।
উত্তৰ :-
প্ৰশ্ন ২: পেশী সংকোচনৰ বিসপৰ্ন সূত্ৰৰ তত্বৰ সংজ্ঞা লিখা ।
উত্তৰ :- এই তত্বৰ দ্বাৰা পশী সংকোচনৰ প্ৰক্ৰিয়াটো সঠিক ভাৱে বৰ্ণনা কৰিব পৰা যায় । এই তত্বমতে পাতল বা ক্ষীণ তন্ত্ৰবোৰে যেতিয়া ডাঠ বা শকত তন্ত্ৰবোৰৰ ওপৰেৰে বিসপৰ্ন কৰে তেতিয়াই পেশী তন্ত্ৰবোৰৰ সংকোচন ঘটে । কোনো প্ৰেৰক স্নায়ুৰ জৰিয়তে কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰই যেতিয়া এক সংকেত পঠিয়াই তেতিয়াই পেশী সংকোচন প্ৰক্ৰিয়াটো আৰম্ভ হয় ।
প্ৰশ্ন ৩: সঁচা নে মিছা লিখা । যদি মিছা হয় তেন্তে উক্তিটো সঁচালৈ পৰিৱৰ্তন কৰা ।
উত্তৰ :- সঁচা ।
(খ) ৰেখিত পেশীৰ H – zone এ ডাঠ আৰু পাতল দুয়োবিধ তন্ত্ৰকে নিৰ্দেশায় ।
উত্তৰ :- মিছা ।
(গ) মানৱ কংকালত ২০৬ ডাল হাড় থাকে ।
উত্তৰ :- সঁচা ।
উত্তৰ :- মিছা ।
(ঙ) উৰোস্থী দেহৰ অংকীয়ফালে থাকে ।
উত্তৰ :- সঁচা
প্ৰশ্ন ৪: পাৰ্থক্য লিখা ―
প্ৰশ্ন : (ক) একটিন আৰু মায়’ছিন ।
উত্তৰ :- একটিন ―
(১) একটিনৰ সূত্ৰিকাবোৰ পাতল সূত্ৰিকাবোৰ ডাঠ ।
(২) একটিনবিলাক একযোজী প্ৰ’টিন ।
মায়’ছিন ―
(১) একটিনৰ তুলনাত মায়’ছিন ক্ষীণ বা শকত ।
(২) মায়’ছিন বিলাক বহুযোজী প্ৰ’টিন ।
প্ৰশ্ন : (খ) ৰঙা আৰু বগা পেশী ।
উত্তৰ :- ৰঙা পেশী ―
(১) ৰঙা পেশীবোৰৰ মায়’গ্লবিন ধাৰণ কৰিব পৰা ক্ষমতা বেছি ।
(২) এইবোৰ পেশীত মাইট’কন্দ্ৰীয়াৰ সংখ্যা বহুত বেছি ।
(৩) ৰঙা পেশীবোৰ সবাত পেশী ।
বগা পেশী ―
(১) বগা পেশীবোৰৰ মায়’গ্লবিন ধাৰণ কৰিব পৰা ক্ষমতা কম ।
(২) এনেবোৰ পেশীত মাইট’কন্দ্ৰীয়াৰ সংখ্যা অতি তাকৰ ।
(৩) বগা পেশীবোৰ অবাত পেশী ।
প্ৰশ্ন ৫: স্তম্ভ 1 ৰ সৈতে স্তম্ভ 2 মিলাই লিখা ―
| স্তম্ভ 1 | স্তম্ভ 2 |
| (১) মিহি পেশী | (১) মায়’গ্লবিন |
| (২) ট্ৰপমায়ছিন | (২) পাতল তন্তকা |
| (৩) ৰঙা পেশী | (৩) জোঁৰা |
| (৪) লাওখোলা | (৪) অনৈচ্ছিক |
উত্তৰ :-
| স্তম্ভ 1 | স্তম্ভ 2 |
| (১) মিহি পেশী | (১) অনৈচ্ছিক |
| (২) ট্ৰপমায়ছিন | (২) জোঁৰা |
| (৩) ৰঙা পেশী | (৩) মায়’গ্লবিন |
| (৪) লাওখোলা | (৪) পাতল তন্ত্ৰকা |
প্ৰশ্ন ৬: মানৱ দেহৰ কোষবোৰে কি কি ধৰণৰ গতি প্ৰদৰ্শন কৰে ?
উত্তৰ :- মানৱ দেহৰ কোষবোৰে তিনিধৰণৰ গতি প্ৰদৰ্শন কৰে । সেইবোৰ হ’ল ―
(১) এমিবীয় গতি ,
(২) ৰোমক গতি আৰু
প্ৰশ্ন ৭: এটা কংকাল পেশী আৰু এটা হৃদপেশী তুমি কেনেকৈ পাৰ্থক্য দেখুৱাবা ।
উত্তৰ :- কংকাল পেশীবোৰ ঐচ্ছিক পেশী । এই পেশীবোৰ নিজ ইচ্ছামতে লৰচৰ কৰিব পাৰে । অৰ্থাৎ ইহঁতৰ কাৰ্য্য প্ৰণালী স্নায়ুতন্ত্ৰই নিয়ন্ত্ৰণ কৰে ।
আনহাতে , হৃদপেশীবোৰ অনৈচ্ছিক পেশী এই পেশীবোৰ নিজ ইচ্ছামতে লৰচৰ কৰিব নোৱাৰে অৰ্থাৎ ইহঁতৰ কাৰ্য্য প্ৰণালী স্নায়ুতন্ত্ৰই নিয়ন্ত্ৰণ নকৰে ।ওপৰৰ যুক্তিৰ পৰা কংকাল পেশী আৰু হৃদপেশীৰ মাজৰ পাৰ্থক্য কৰা পৰে ।
প্ৰশ্ন ৮: তলত দিয়াবোৰৰ মাজত কি সন্ধি দেখা যায় লিখা ―
(ক) এটলাছ / এক্সিছ
উত্তৰ :- ধুৰাগ্ৰীৱা কীলক সন্ধি ।
(খ) মনিবন্ধিকা / বুঢ়া আঙুলিৰ কৰতলাস্থি
উত্তৰ :- পল্যান সন্ধি ।
(গ) অংগুলাস্থিবোৰৰ মাজত
উত্তৰ :- ক’ণ্ডিলাইড সন্ধি ।
(ঘ) উদ্ধস্থি / এচেটাবুলাম
উত্তৰ :- বল্ আৰু চকেট সন্ধি ।
(ঙ) লাওঁখোলাৰ মাজত
উত্তৰ :- ফিবৰাচ সন্ধি ।
(চ) শ্ৰেণী বেষ্টনীৰ পিউৰিক অস্থিবোৰৰ মাজত
উত্তৰ :- কাৰ্টিলেজেনাচ্ সন্ধি ।
প্ৰশ্ন ৯: খালীঠাই পূৰ কৰা :
(ক) সকলোবিলাক স্তন্যপায়ী ( কিছুমানৰ বাহিৰে ) প্ৰাণীৰ —— গ্ৰীৱা কশেৰুকা থাকে ।
উত্তৰ :- সাতডালকৈ ।
(খ) মানুহৰ প্ৰতিখন পাদতে থকা অংগুলস্থিৰ সংখ্যা —— ।
উত্তৰ :- চৈধ্য ।
(গ) পেশীতন্ত্ৰৰ পাতল তন্তকাত ২ টা “F” action থাকে আৰু লগত থকা আন দুটা প্ৰ’টিন হ’ল —— আৰু —— ।
উত্তৰ :- ট্ৰপ’মায়’ছিন , ট্ৰপ’নিন ।
(ঘ) এটা পেশী তন্তত Ca˖˖ —— জমা হৈ থাকে ।
উত্তৰ :- ছাৰকোপ্লাজমিক ৰেটিকুলামত ।
(ঙ) —— আৰু —— যাৰ কামিহাড়ক প্লৱমান কামিহাড় বোলে ।
উত্তৰ :- ১১ আৰু ১২ ।
(চ) মানুহৰ লাওখোলাটো —— হাড়েৰে তৈয়াৰী ।
উত্তৰ :- আঠডাল ।
স্নায়বিক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু সমন্বয়
পাঠ: ২১
পঞ্চম গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: তলত দিয়াবোৰৰ গঠন চমুকৈ বৰ্ণনা কৰা ―
প্ৰশ্ন : (ক) মস্তিষ্ক
উত্তৰ :- মানুহৰ মস্তিষ্কটো লাওঁখোলাৰে সুন্দৰকৈ সংৰক্ষিত হৈ থাকে । মস্তিষ্কটো তিনিটা তৰপে থকা লাওঁখোলা আৱৰণী বা মেনিনজেজৰ দ্বাৰা আবেষ্টি হৈ থাকে । একেবাৰে বাহিৰৰ তৰপটো ডুৰামেটাৰ , মাজৰ অতি পাতল তৰপটোক এৰাকনইড আৰু ভিতৰৰ তৰপটোক পায়া মেটাৰ বোলে । মস্তিষ্কটোক তিনিটা মুখ্য ভাগত ভগাব পাৰি ―
(খ) মধ্য মস্তিষ্ক আৰু
প্ৰশ্ন : (খ) চকু
উত্তৰ :- আমাৰ চকুযোৰা লাওঁখোলাৰ চকুকোটৰ নামৰ কোটৰ দুটাত অৱস্থিত । প্ৰাপ্তবয়স্ক মানুহৰ চকু প্ৰায় গোলাকাৰ । চকুৰগোলকৰ বেৰখন তিনিটা তৰপে গঠিত । ইয়াৰ বাহিৰৰ তৰপটো ঘন সংযোজী কলাৰে গঠিত আৰু ইয়াক স্কেলৰা বোলে । এই তৰপটোৰ সন্মুখৰ অংশটোক কৰ্নিয়া বোলে । মধ্যস্তৰটোত ৰক্তবাহিৰে পূৰ্ণহৈ থাকে আৰু ই দেখাত নীল বৰণীয়া । কৰ’ইড স্তৰৰ পশ্চাৎভাগৰ পাতল দুই তৃতীয়ংশতকৈ সন্মুখৰ অংশটো ডাঠ হৈ চিলিয়াৰী বডি বা ৰোমক দেহ গঠন কৰিছে । এই ৰোমক দেহটো সন্মুখৰফালে কিছু আগবাঢ়ি গৈ ৰঙচুৱা অস্বছ গঠন এটা সৃষ্টি কৰে আৰু ইয়াক আইৰিচ্ বোলা হয় । ই হ’ল আমি বাহিৰৰ পৰা দেখা পোৱাৰ চকু ৰ ৰঙচুৱা অংশ । চকুগোলকত এখন স্বচ্ছ ফটিক তুল্য লেনছ্ থাকে আৰু ই ৰোমকদেহৰ লগত যুক্ত আৰু সন্ধিবন্ধণীয়ে ইয়াক সঠিক স্থানত ধৰি ৰাখে লেনছ্খনৰ সন্মুখৰফালে আইৰিছ্ মাজভাগত থকা ছিদ্ৰটোক পিউপিল বা মনি বোলে । বাহিৰৰ পৰা ভিতৰৰ ভাগলৈ ক্ৰমে প্ৰগণ্ড কোষ – দ্বি – মেৰুকোষ আৰু বৰ্ণগ্ৰহ কোষ নামৰ পোহৰত দৃষ্টি আৰু বৰ্ণ দৃষ্টি হ’ল ক’নৰ কাম আৰু ক্ষীণ পোহৰৰ দৃষ্টি হ’ল ৰডবোৰৰ কাম ।
প্ৰশ্ন : (গ) কান
উত্তৰ :- গঠনৰ ফালৰ পৰা প্ৰধানত : কানক তিনিটা ভাগত ভাগ কৰিব পাৰি । সেইবোৰ ক্ৰমে ―
(১) বহিঃ কৰ্ণ ,
(৩) অন্তঃ কৰ্ণ ।
বহিঃ কৰ্ণটো কৰ্ণপল্লৱৰ আৰু বহিঃ কৰ্ণ নলী বা কৰ্ণ কুহৰৰে গঠিত । কৰ্ণপল্লৱে শব্দই বায়ুত সৃষ্টি কৰা তৰংগবোৰ সংগ্ৰহ কৰে । কৰ্ণ কুহৰটো ভিতৰলৈ গৈ কৰ্ণ পটহত মিলিছেগৈ । কৰ্ণপল্লৱৰ ছাল আৰু কৰ্ণকুহৰত মমক্ষৰণকাৰী কিছুমান ঘৰ্মগ্ৰন্থি আৰু সূক্ষ্ম সূক্ষ্ম নোম থাকে । কৰ্ণপটহখন বাহিৰৰ ফালে সংযোজী কলা আৰু ভিতৰফালে শ্লেষ্মা আৱৰণেৰে গঠিত । মধ্যকৰ্ণত মেলিয়াছ , টুকুৰা কৰ্ণ পটহৰ সৈতে আৰু ষ্টেপচ নামৰ অস্থিকা টুকুৰা ককালিয়াৰ উপমৃত্ত বাতায়নৰ সৈতে লাগি থাকে । আনহাতে অন্তঃকৰ্ণৰ ৰসেৰে পৰিপূৰ্ণ অঞ্চলটোক ব্যুহ বা লেবিৰিন্থ বোলে আৰু ই দুটা অংশৰে গঠিত ― অস্থিময় ব্যুহ আৰু ছদীয় ব্যুহ । অস্থিময় ব্যুহটোত কিছুমান সুৰংগ শৃংখলাবদ্ধভাৱে সজ্জিত হৈ থাকে । এই নলী বা সুৰংগবোৰৰ ভিতৰতে ছদীয় ব্যুহ থাকে ।
প্ৰশ্ন ২: তলত দিয়াবোৰ তুলনা কৰা ―
প্ৰশ্ন : (ক) কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰ আৰু প্ৰান্তীয় স্নায়ুতন্ত্ৰ ।
উত্তৰ :- মস্তিষ্ক আৰু স্নায়ুৰজ্জু মিলি কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰ গঠিত হয় । কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰ সূচনাবোৰৰ সংশোধন আৰু নিয়ন্ত্ৰণ হয় ।
আনহাতে , প্ৰান্তীয় স্নায়ুতন্ত্ৰ মস্তিষ্ক আৰু স্নায়ুৰজ্জুৰ পৰা উৎপন্ন হোৱা ক্ৰেনিয়েল আৰু ৰজ্জুস্নায়ুবোৰৰ দ্বাৰা গঠন হয় । এই স্নায়ুবোৰ দেহৰ বিভিন্ন অংশত সিঁচৰিত হৈ থাকে । মানুহৰ ক্ষেত্ৰত ১২ যোৰ ক্ৰেনিয়েল স্নায়ু আৰু ৩১ যোৰ ৰজ্জু স্নায়ু থাকে ।
প্ৰশ্ন : (খ) স্থিতি বিভৱ আৰু একচন বিভৱ ।
উত্তৰ :- স্থিতি বিভৱ ―
(১) স্নায়ুকোষৰ বিশ্ৰামাবস্থাত কোষাবৰণৰ দুয়োফালে যি বৈদ্যুতিক বিভৱ পাৰ্থক্য সৃষ্টি হয় তাকে স্থিতি বিভৱ বোলে ।
(২) স্থিতি বিভৱ অৱস্থাত স্নায়ুকোষে প্ৰেৰণা প্ৰৱহন নকৰে ।
একচন বিভৱ ―
(১) স্নায়ুকোষৰ এক নিদ্দিষ্ট বিন্দুত (a) কোষাবৰণ খনৰ দুয়োফালে হোৱা বৈদ্যুতিক বিভৱক পাৰ্থক্য একছন বিভৱ বোলে ।
(২) একচন বিভৱ অৱস্থাত স্নায়ুকোষে প্ৰেৰণা প্ৰৱহন কৰে ।
প্ৰশ্ন ৩: তলত দিয়াবোৰৰ চিত্ৰ আঁকা :
প্ৰশ্ন : (ক) স্নায়ুকোষ
উত্তৰ :- স্নায়ুকোষ ―
প্ৰশ্ন : (খ) মস্তিষ্ক
উত্তৰ :- মস্তিষ্ক ―
প্ৰশ্ন : (গ) চকু
উত্তৰ :- চকু ―
প্ৰশ্ন : (ঘ) কান
উত্তৰ :- কান ―
প্ৰশ্ন ৪: তলত দিয়াবোৰৰ চমুটোকা লিখা ―
প্ৰশ্ন : (ক) স্নায়ুবিক সমন্বয়
উত্তৰ :- স্নায়ুবিক সমন্বয় ― স্নায়ুতন্ত্ৰই বাহ্যিক নাইবা আভ্যন্তৰীণ উদ্দীপনা গ্ৰহণ কৰে আৰু তাৰ বিপৰীতে সৃষ্টি হোৱা স্নায়ু প্ৰেৰণা দেহৰ বিভিন্ন অংশলৈ সঞ্চাৰিত কৰি শৰীৰৰ বিভিন্ন কাৰ্য্য নিয়ন্ত্ৰণ আৰু বিভিন্ন তন্ত্ৰসমূহৰ মাজত সমন্বয় স্থাপন কৰে আৰু লগতে পৰিৱেশৰ লগত সম্পৰ্ক ৰক্ষা কৰে । স্নায়ুতন্ত্ৰই জ্ঞানেন্দ্ৰিয়ৰ মাধ্যমত বহিঃপৰিৱেশৰ পৰা উদ্দীপনা গ্ৰহণ কৰে আৰু অনুভূতিক স্নায়ুপ্ৰেৰণা হিচাপে কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰলৈ প্ৰেৰণ কৰে । কেন্দ্ৰীয় স্নায়ুতন্ত্ৰই ইয়াক বিশ্লেষণ কৰে আৰু নিৰ্দিষ্ট অংগত প্ৰতিক্ৰিয়া সৃষ্টি কৰাৰ বাবে নিৰ্দেশ প্ৰেৰণ কৰে । বিভিন্ন অংগ – প্ৰত্যংগ আৰু তন্ত্ৰবোৰৰ কাৰ্য্যৰ মাজত সংযোগ সাধন আৰু সমন্বয় ৰখাত এইদৰে স্নায়ুতন্ত্ৰই এক বিশেষ ভূমিকা গ্ৰহণ কৰে লগতে হৰম’নৰ সহযোগীতাত বিভিন্ন বিপাক কাৰ্য্য নিয়ন্ত্ৰণ কৰে ।
প্ৰশ্ন : (খ) অগ্ৰমস্তিষ্ক
উত্তৰ :- অগ্ৰমস্তিষ্ক ― অগ্ৰমস্তিষ্কটো চেৰিব্ৰাম বা প্ৰমস্তিষ্ক , থেলামাছ আৰু হাইপোথেলামাছ নামে তিনিটা অংশৰে গঠিত । প্ৰমস্তিষ্কই মানুহৰ মগজুৰ বেছি অংশ গঠন কৰিছে । এটা গভীৰ অনুদৈঘ্য সিৰলুৱে প্ৰমস্তিষ্কটোক সোঁ আৰু বাওঁ প্ৰমস্তিষ্ক অৰ্ধগোলক নামে দুভাগত ভাগ কৰিছে । এই অৰ্ধগোলক দুটা কপাছ কেল’ছাম নামৰ স্নায়ুতন্ত্ৰগুচ্ছই সংলগ্ন কৰি ৰাখে ।
সংবেদী আৰু প্ৰেৰক সংকেতবোৰৰ সমন্বয়ক কেন্দ্ৰ থেলামাছ অংশটোক প্ৰমস্তিষ্ক বা চেৰিব্ৰামে আৱৰি থাকে । থেলামাছৰ তলৰ পিনে মগজুৰ আন এটা উল্লেখযোগ্য অংগ হাইপোথেলা মাছ লাগি থাকে । হাইপোথেলামাছৰ দেহত উষ্ণতা নিয়ন্ত্ৰণ , ভোঁক – পিয়াহৰ ক্ষুধা নিয়ন্ত্ৰণৰ কেন্দ্ৰবোৰ থাকে । ইয়াৰ বাহিৰেও ইয়াত যথেষ্ট সংখ্যাক স্নায়ুস্ৰাবী কোষ থাকে , যিবোৰৰ পৰা হাইপোথেলামিক হৰম’ন কিছুমান ক্ষৰিত হয় ।
প্ৰশ্ন : (গ) মধ্যমস্তিষ্ক
উত্তৰ :- মধ্যমস্তিষ্ক ― মধ্যমস্তিষ্কটো অগ্ৰমস্তিষ্কৰ থেলামাছ – হাইপোথেলামাছ আৰু পশ্চাৎমস্তিষ্কৰ পনছ্ নামৰ অংশৰ মাজত অৱস্থিত । চেৰিব্ৰেল জলপ্ৰণালীনামৰ নলীকা এটা মধ্যমস্তিষ্কৰ মাজেৰে পাৰ হৈ গৈছে । মধ্যমস্তিষ্কৰ পৃষ্ঠিয় অংশত মুখ্যত চাৰিটা ঘূৰণীয়া স্ফীত খলপাৰে গঠিত হৈছে । মধ্যমস্তিষ্ক আৰু পশ্চাৎমস্তিষ্কই মস্তিষ্কস্তম্ভ গঠন কৰে ।
প্ৰশ্ন : (ঘ) পশ্চাৎমস্তিষ্ক
উত্তৰ :- পশ্চাৎমস্তিষ্ক ― পশ্চাৎমস্তিষ্কটো পনছ্ চেৰিকেলাম আৰু মেডুলাৰে গঠিত । পনছ্ অংশ কিছুমান তন্ত্ৰনলীকাৰে গঠিত আৰু এই তন্ত্ৰ নলীকাবোৰে মস্তিষ্কৰ বিভিন্ন অংশৰ মাজত সংযোগ স্থাপন কৰে । চেৰিবেলামৰ ভিতৰভাগত যথেষ্ট সংখ্যক স্নায়ুকোষ সোমাই থাকে বাবে ইয়াৰ বাহিৰৰ পিঠিতো উখহা । মগজুৰ মেডুলা অংশটো স্নায়ুৰজ্জুৰ সৈতে সংযোজিত হৈ থাকে । মেডুলাত শ্বাস – প্ৰশ্বাস , হৃদপৰিবাহী প্ৰতীক আৰু জঠৰীয় ক্ষৰণ নিয়ন্ত্ৰণকাৰী কেন্দ্ৰবোৰ থাকে ।
ৰাসায়নিক যোগসূত্ৰ আৰু এককীকৰণ
পাঠ: ২২
পঞ্চম গোট
অনুশীলনীৰ প্ৰশ্নোত্তৰ
প্ৰশ্ন ১: তলত দিয়াবোৰৰ সংজ্ঞা লিখা ―
প্ৰশ্ন : (ক) বহিঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থি
উত্তৰ :- নলীযুক্ত হৰম’ন গ্ৰন্থিবোৰক বহিঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থি বোলে ।উদাহৰণ স্বৰূপে লালটি গ্ৰন্থি , যকৃত গ্ৰন্থি , ধৰ্ম গ্ৰন্থি আদিত প্ৰস্তুত হোৱা ৰস নলীয়েদি ওলাই ক্ৰিয়া স্থানলৈ যায় কাৰণে এনেবোৰ গ্ৰন্থিক বহিঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থি বোলে ।
প্ৰশ্ন : (খ) অন্তঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থি
উত্তৰ :- চমুকৈ নলীহীন হৰম’ন গ্ৰন্থিবোৰক অন্তঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থি বোলে । অৰ্থাৎ হৰম’ন ক্ষৰণ কৰা কোষপুঞ্জবোৰকে অন্তঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থি বোলে ।
যেনে ― পিটুইটাৰী , গ্ৰন্থি থাইৰ’ইড গ্ৰন্থি ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন : (গ) হৰম’ন
উত্তৰ :- হৰম’ন হৈছে শৰীৰৰ একক কোষ বা একোটা কোষপুঞ্জই দেহৰসলৈ ক্ষৰণ কৰা এনে এবিধ ৰাসায়নিক দ্ৰব্য , যি শৰীৰৰ আন আন ঠাইত থকা কোষ – কলা কেতবোৰৰ বিপাকীয় ক্ৰিয়াৰ ওপৰত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে ।
যেনে ― ষ্টেৰয়েড হৰম’ন , পেপটাইড হৰম’ন , গ্লাইক’প্ৰটিন হৰম’ন থাইৰ’ক্সিন হৰম’ন ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন ২: খালী ঠাই পূৰ কৰা :
(ক) হাইপ’থেলামিক হৰম’ন —— ।
উত্তৰ :- হাইপ’থেলামাছ্ ।
(খ) থাইৰট্ৰপিন —— ।
উত্তৰ :- পিটুইটাৰী গ্ৰন্থি ।
(গ) কৰ্টিকট্ৰপিন —— ।
উত্তৰ :- পিটুইটাৰী গ্ৰন্থি ।
(ঘ) গোনাড’ট্ৰপিন (GTH) —— ।
উত্তৰ :- পিটুইটাৰী গ্ৰন্থি ।
(ঙ) মে’লান’ট্ৰফিন (MSH) —— ।
উত্তৰ :- পিটুইটাৰী গ্ৰন্থি ।
প্ৰশ্ন ৩: চিত্ৰৰ সহায়ত আমাৰ দেহত থকা বিভিন্ন অন্তঃস্ৰাৱী গ্ৰন্থিবোৰৰ অৱস্থিতি দেখুওৱা ।
উত্তৰ :-
প্ৰশ্ন ৪: তলত দিয়া হৰম’শবোৰৰ কাৰ্য্য চমুকৈ লিখা :
প্ৰশ্ন (ক) পেৰাথাইৰ’ইড হৰম’ন ।
উত্তৰ :- (১) পেৰাথাইৰইড হৰম’ন পাচন নলীত কেলছিয়ামৰ শোষন বঢ়াই তোলে আৰু ফছফেটৰ পৰিমাণ হ্ৰাস কৰে ।
(২) হাড়ৰ পৰা কেলছিয়াম আৰু ফছফেট অৱশোষন কৰে ।
(৩) বৃক্কৰদ্বাৰা মূত্ৰত কেলছিয়ামৰ পৰিমান হ্ৰাস কৰে আৰু ফছফেটৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি কৰে ইত্যাদি ।
প্ৰশ্ন (খ) থাইৰইড হৰম’ন ।
উত্তৰ :- (১) শৰীৰৰ সকলোবোৰ কলাৰ বিপাকীয় ক্ৰিয়া গতি বৃদ্ধি কৰে ।
(২) লোহিত ৰক্ত কণিকা পৰিণত হোৱাত সহায় কৰে ।
(৩) দেহৰ ৰক্তচাপ , হৃদযন্ত্ৰৰ স্পণ্ডন হাৰ আৰু শ্বসনৰ হাৰ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে ।
প্ৰশ্ন (গ) এন্দ্ৰজেন ।
উত্তৰ :- (১) ই পুৰুষৰ গৌণ যৌন লক্ষণবোৰৰ প্ৰকাশ ঘটায় ।
(২) পুৰুষৰ পেশীসমূহ শক্তিবহুল আৰু মাত গলগলীয়া কৰে ।
(৩) যৌনৰোম আৰু যৌনৰস সমূহৰ সৃষ্টিত অৰিহণা যোগায় ।
প্ৰশ্ন (ঘ) ইষ্ট্ৰ’জেন ।
উত্তৰ :- (১) ইষ্ট্ৰ’জেনে স্ত্ৰী প্ৰাণীৰ গৌণ চৰিত্ৰসমূহ প্ৰকাশ পোৱাত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰে ।
(২) ইষ্ট্ৰ’জেনৰ বাবে স্তনত দুগ্ধথলীৰ বৃদ্ধি হয় আৰু মেদকলা গঠনৰ ফলত স্তন বৃদ্ধি আৰু সুগঠিত হয় ।
প্ৰশ্ন (ঙ) ইনচুলিন আৰু গ্লুকাগন ।
উত্তৰ :- (১) শৰীৰত গ্লুক’জৰ পৰিমাণ নিয়ন্ত্ৰণ কৰে ।
প্ৰশ্ন ৫: কি হৰম’নৰ অভাৱৰ বাবে তলত দিয়া বেমাৰ বোৰ হয় ?
(ক) ডায়েবেটিছ মেলিটাছ
উত্তৰ :- ইনচুলিন ।
(খ) গলগণ্ড
উত্তৰ :- থাইৰইড হৰম’ন ।
(গ) ক্ৰিটিনিজম
উত্তৰ :- থাইৰইড হৰম’ন ।
প্ৰশ্ন ৬: FSH হৰম’নৰ কাৰ্য্য উল্লেখ কৰা ।
উত্তৰ :- পুৰুষৰ দেহত FSH হৰম’নে শুক্ৰ উৎপাদন কাৰ্য্য নিয়ন্ত্ৰণ কৰে । আনহাতে মহিলাৰ ক্ষেত্ৰত ডিম্বাশয়ত থকা গ্ৰেফিয়ান থলীবোৰৰ সৃষ্টি আৰু বৃদ্ধিত সহায় কৰে ।
প্ৰশ্ন ৭: তলত দিয়াবোৰ মিলাই লিখা :
| (১) T₄ | (১) হাইপ’থেলামাছ |
| (২) PTH | (২) থাইৰইড |
| (৩) GNRH | (৩) পিটুইটাৰী |
| (৪) LH | (৪) পেৰাথাইৰ’ইড |
উত্তৰ :-
| (১) T₄ | (২) থাইৰইড |
| (২) PTH | (৪) পেৰাথাইৰ’ইড |
| (৩) GNRH | (১) হাইপ’থেলামাছ |
| (৪) LH | (৩) পিটুইটাৰী । |