দৰ্শন
Chapter : 5
দ্বিতীয় খণ্ড
অতি চমু আৰু চমু প্ৰশ্নোত্তৰঃ
(১) উত্তৰ লিখা ।
(ক) প্ৰশ্ন:- ইংৰাজী ‘Philosophy’ শব্দটো দুটা গ্ৰীক শব্দৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে শব্দ দুটা কি কি ?
উত্তৰঃ শব্দ দুটা ইংৰাজী প্ৰতিশব্দ ‘Philos’ আৰু ‘sophia’
(খ) প্ৰশ্ন:- জ্ঞানবিদ্যাৰ ইংৰাজী প্ৰতিশব্দ ‘epistemology’ দুটা গ্ৰীক শব্দৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে । শব্দ দুটা কি কি ?
উত্তৰঃ শব্দ দুটা হ’ল ‘Episteme’ আৰু ‘Logos’
(গ) প্ৰশ্ন:- জন ল’ক (John Locke) ৰ জ্ঞান সম্পৰ্কীয় গ্ৰন্থখনৰ নাম কি ?
উত্তৰঃ ‘An essay concerning human understanding ‘.
(ঘ) প্ৰশ্ন:- ‘Critique of Pure Reason’ নামৰ গ্ৰন্থখনৰ লিখক জনৰ নাম লিখা ।
উত্তৰঃ Immanuel Kant.
(ঙ) প্ৰশ্ন:- দৰ্শন আৰু বিজ্ঞানৰ সম্বন্ধক কোনে দেহ আৰু আত্মাৰ লগত তুলনা কৰিছে ?
উত্তৰঃ অধ্যাপক ওৱেবাৰে ।
(চ) প্ৰশ্ন:- অধিবিদ্যাৰ ইংৰাজী প্ৰতিশব্দ কি ?
উত্তৰঃ Metaphysics.
(২) তলৰ উক্তিবোৰৰ সত্যাসত্য নিৰ্ণয় কৰা ।
(ক) প্ৰশ্ন:- বিজ্ঞানে সমগ্ৰ বিশ্বজগতৰ সামগ্ৰিক জ্ঞান দিয়ে ।
উত্তৰঃ অসত্য ।
(খ) প্ৰশ্ন:- তৰ্কীয় প্ৰত্যক্ষবাদী দাৰ্শনিকসকলে তত্ত্ববিদ্যাক নিৰৰ্থক আৰু অবান্তৰ চিন্তা বুলি অভিহিত কৰিছে ।
উত্তৰঃ সত্য ।
(গ) প্ৰশ্ন:- গ্ৰীক দাৰ্শনিক প্লেটোৰ মতে দৰ্শন আৰু তত্ববিদ্যাৰ মাজত কোনো পাৰ্থক্য নাই ।
উত্তৰঃ সত্য ।
(ঘ) প্ৰশ্ন:- ইমানুৱেল কান্ট এজন জাৰ্মান দাৰ্শনিক আছিল ।
উত্তৰঃ সত্য ।
(ঙ) প্ৰশ্ন:- জন ল’ক এজন ব্ৰিটিছ দাৰ্শনিক আছিল ।
উত্তৰঃ সত্য ।
(চ) প্ৰশ্ন:- বিজ্ঞানে কোনো প্ৰত্যয় বা ধাৰণাকে স্বতঃসিদ্ধ বুলি স্বীকাৰ নকৰে ।
উত্তৰঃ অসত্য ।
(৩) সংজ্ঞা দিয়া।
(ক) প্ৰশ্ন:- বিজ্ঞান
উত্তৰঃ প্ৰকৃতিৰ কোনো এটা নিৰ্দিষ্ট বিভাগ সম্পৰ্কে সুসংবদ্ধ, যুক্তিনিষ্ট, সুনিশ্চিত, যথাৰ্থ আৰু প্ৰমানিক জ্ঞানক বিজ্ঞান বোলা হয় ।
(খ) প্ৰশ্ন:- জ্ঞানীমীমাংশ বা জ্ঞানবিদ্যা
উত্তৰঃ দৰ্শনৰ যিটো বিভাগে জ্ঞানৰ প্ৰকৃতি, উৎস, সীমা, সম্ভাৱনা আদি জ্ঞান সম্পৰ্কীয় বিভিন্ন বিষয়বোৰৰ বিস্তৃতাৰো বিজ্ঞানসন্মত আলোচনা কৰে তাকে জ্ঞানীমীমাংসা বা জ্ঞানবিদ্যা বোলা হয় ।
(গ) প্ৰশ্ন:- তত্ববিদ্যা
উত্তৰঃ দৰ্শনৰ যিটো বিভাগে পৰিদৃশ্যমান জগতৰ অন্তৰালত থকা মূল তত্ত্ব বা পমসত্তাৰ যথাৰ্থ স্বৰূপ সম্পৰ্কে জ্ঞান লাভ কৰাত সহায় কৰে তাকে তত্ববিদ্যা বোলা হয় ।
(ঘ) প্ৰশ্ন:- প্ৰমূল্যবিজ্ঞান
উত্তৰঃ দৰ্শনৰ যিটো বিভাগে মূল্য, আদৰ্শ আদিৰ যথাৰ্থ স্বৰূপ, সম্বন্ধ আদি সম্পৰ্কে বিস্তৃত আলোচনা কৰে তাকে প্ৰমূল্যবিজ্ঞান বোলা হয় ।
(খ) ৰচনাধৰ্মী প্ৰশ্নোত্তৰঃ
(৪) প্ৰশ্ন:- দৰ্শন কি ? দৰ্শনৰ লগত বিজ্ঞানৰ সম্বন্ধ ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ জগত আৰু জীৱনৰ চৰম আৰু সামগ্ৰিক ব্যাখ্যা আৰু লগতে এইবোৰৰ ‘মূল্য নিৰ্ধাৰণ’কেই দৰ্শন বোলা হয় ।
দৰ্শন আৰু বিজ্ঞানৰ সম্বন্ধ ব্যাখ্যা কৰিবলৈ হ’লে সাদৃশ্য আৰু পাৰ্থক্য উভয়ৰ আলোচনা কৰিব লাগিব ।
সাদৃশ্যঃ
(ক) দৰ্শন আৰু বিজ্ঞান দুয়োৰে উদ্দেশ্য হ’ল জীৱ আৰু জগতৰ সম্যক ব্যাখ্যা দিয়া । অৰ্থাৎ দুয়োৰে মূল উদ্দেশ্য হ’ল সত্য অন্বেষণ ।
(খ) দৰ্শন আৰু বিজ্ঞান উভয়ে সুশৃংখল, সুসংবদ্ধভাৱে জ্ঞান অন্বেষণ বিষয়টো অধ্যয়ন কৰে ।
(গ) দৰ্শন আৰু বিজ্ঞান দুয়ো যুক্তি-নিৰ্ভৰ । সত্যতা বিচাৰ কৰোঁতে উভয়ে ‘যুক্তি’ গুৰুত্ব সহকাৰে বিবেচনা কৰে ।
বৈসাদৃশ্যঃ
(ক) বিজ্ঞানে প্ৰকৃতিৰ এটা বিশেষ বিভাগ সম্পৰ্কে শৃংখলাবদ্ধভাৱে আলোচনা কৰা । কিন্তু দৰ্শনে সমগ্ৰ বিশ্বজগতৰ সামগ্ৰিক ব্যাখ্যা দিয়ে । দৰ্শনৰ তুলনাত বিজ্ঞানৰ পৰিসৰ সংকীৰ্ণ ।
(খ) বিজ্ঞানৰ প্ৰকৃতি হ’ল আগমনাত্মক । বিজ্ঞানে বিভিন্ন ঘটনা নিৰীক্ষণ-পৰীক্ষণৰদ্ধাৰা সংগ্ৰহ কৰি বিশ্লেষণ কৰে । সংজ্ঞা, শ্ৰেণীকৰণ আদিৰ সহায়ত কাৰ্যকৰণ সম্বন্ধ স্থাপন কৰে আৰু আগমনাত্মক পদ্ধতিৰ সহায়ত সাধাৰণ নিয়ম উদ্ভাৱন কৰি সেই ঘটনাবোৰৰ ব্যাখ্যা দিয়ে । দৰ্শনৰ পদ্ধতি হ’ল নিগমনাত্মক আৰু আগমনাত্মক । দৰ্শনে অভিজ্ঞতা লব্ধ জ্ঞান আগমন পদ্ধতিৰে সংগ্ৰহ কৰে । কিন্তু যিহেতু ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য দৃশ্যমান জগতৰ অন্তৰালত থকা অতীন্দ্ৰিয় সত্তাও দৰ্শনৰ আলোচ্য বিষয়, সেইকাৰণে নিৰীক্ষণ-পৰীক্ষণৰ উপৰি বুদ্ধিৰ আশ্ৰয় লৈ আৰু বুদ্ধিৰ সহায়তে অতীন্দ্ৰিয় জগতৰ জ্ঞান পাব বিচাৰে । আগমন পদ্ধতিৰ দ্ধাৰা বিজ্ঞানে যিবোৰ সাধাৰণ নিয়ম আবিষ্কাৰ কৰে দৰ্শনে নিগমন পদ্ধতিৰ সহায়ত সেইবোৰৰ বিচাৰ-বিশ্লেষণ কৰে । গতিকে দৰ্শনৰ পদ্ধতি নিগমনাত্মক আৰু আগমনাত্মক ― অভিজ্ঞতাভিত্তিক আৰু বৌদ্ধিক উভয়েই ।
(গ) বিজ্ঞানে জগতৰ বস্তুসমূহৰ বাহ্যিক ৰূপৰহে জ্ঞান দিয়ে কিন্তু দৰ্শনে জগতৰ বাহ্যিক ৰূপ আৰু ইয়াৰ অন্তৰ্নিহিত স্বৰূপৰ বিষয়েও জ্ঞান দিয়ে ।
(ঘ) বিজ্ঞানৰ অধ্যয়ন বিশ্লেষণাত্মক কিন্তু দৰ্শনৰ অধ্যয়ন সংশ্লেষণাত্মক । দৰ্শনে যুক্তি আৰু অন্তৰ্দৃষ্টিৰ সহায়ত বিজ্ঞানলব্ধ তথ্যবোৰৰ সূক্ষ্মভাৱে পৰ্যবেক্ষণ কৰে আৰু এই তথ্যবোৰৰ মাজত সমন্বয় সাধন কৰি সত্য অন্বেষণৰ চেষ্টা কৰে । সেয়ে দৰ্শনৰ অধ্যয়ন সংশ্লেষণাত্মক ।
(ঙ) বিজ্ঞানে বিনা বিচাৰে কিছুমান বিধি-নিয়ম স্বতঃসিদ্ধ বুলি ধৰি লয় । কিন্তু দৰ্শনে বিজ্ঞানৰ তথ্যবোৰ আৰু স্বতঃসিদ্ধ সত্য, বিচাৰমূলক পৰীক্ষাৰ দ্ধাৰা যক্তিপূৰ্ণ বিশ্লেষণাত্মক পদ্ধতিৰে বৈধতা নিৰ্ণয়ৰ চেষ্টা কৰে ।
(চ) বাস্তৱ অভিজ্ঞতা ভিত্তিক আৰু প্ৰমানিক হোৱা বাবে বিজ্ঞানৰ সার্বিক সিদ্ধান্ত সৰ্বজনগৃহিত হয় । কিন্তু দাৰ্শনিক মতবাদবোৰ ব্যক্তিগত যুক্তিবিচাৰ আৰু অন্তৰ উপলব্ধিৰ পৰা পোৱা বাবে সৰ্বজনগ্ৰাহ্য নহ’বও পাৰে ।
(৫) প্ৰশ্ন:- বিজ্ঞান কাক বোলে ? দৰ্শন আৰু বিজ্ঞানৰ পাৰ্থক্য নিৰ্ণয় কৰা ।
উত্তৰঃ প্ৰকৃতিৰ কোনো এটা নিৰ্দিষ্ট বিভাগ সম্পৰ্কে সুসংবদ্ধ, যুক্তিনিষ্ট, সুনিশ্চিত, যথাৰ্থ আৰু প্ৰামাণিক জ্ঞানক বিজ্ঞান বোলা হয় ।
(ক) বিজ্ঞানে প্ৰকৃতিৰ এটা বিশেষ বিভাগ সম্পৰ্কে শৃংখলাবদ্ধভাৱে আলোচনা কৰে । কিন্তু দৰ্শনে সমগ্ৰ বিশ্বজগতৰ সামগ্ৰিক ব্যাখ্যা দিয়ে । গতিকে দৰ্শনৰ তুলনাত বিজ্ঞানৰ পৰিসৰ সংকীৰ্ণ ।
(খ) বিজ্ঞানৰ পদ্ধতি হ’ল আগমনাত্মক । বিজ্ঞানে বিভিন্ন ঘটনা নিৰীক্ষণ-পৰীক্ষণদ্ধাৰা সংগ্ৰহ কৰি বিশ্লেষণ কৰে । সংজ্ঞা, শ্ৰেণীকৰণ আদিৰ সহায়ত কাৰ্যকৰণ সম্বন্ধ স্থাপন কৰে আৰু আগমনাত্মক পদ্ধতিৰ সহায়ত সাধাৰণ নিয়ম উদ্ভাৱন কৰি সেই ঘটনাবোৰৰ ব্যাখ্যা দিয়ে । দৰ্শনৰ পদ্ধতি হ’ল নিগমনাত্মক আৰু আগমনাত্মক । দৰ্শনে অভিজ্ঞতা লব্ধ জ্ঞান আগমন পদ্ধতিৰে সংগ্ৰহ কৰে । কিন্তু যিহেতু ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য দৃশ্যমান জগতৰ অন্তৰালত থকা অতীন্দ্ৰিয় সত্তাও দৰ্শনৰ আলোচ্য বিষয়, সেইকাৰণে নিৰীক্ষণ-পৰীক্ষণৰ উপৰি বুদ্ধিৰ আশ্ৰয় লৈ আৰু বুদ্ধিৰ সহায়তে অতীন্দ্ৰিয় জগতৰ জ্ঞান পাব বিচাৰে । আগমন পদ্ধতি দ্ধাৰা বিজ্ঞানে যিবোৰ সাধাৰণ নিয়ম আবিষ্কাৰ কৰে দৰ্শনে নিগমন পদ্ধতিৰ সহায়ত সেইবোৰৰ বিচাৰ-বিশ্লেষণ কৰে । গতিকে দৰ্শনৰ পদ্ধতি নিগমনাত্মক আৰু আগমনাত্মক ― অভিজ্ঞতাভিত্তিক আৰু বৌদ্ধিক উভয়েই ।
(গ) বিজ্ঞানে জগতৰ বস্তুসমূহৰ বাহ্যিক ৰূপৰহে জ্ঞান দিয়ে কিন্তু দৰ্শনে জগতৰ বাহ্যিক ৰূপ আৰু ইয়াৰ অন্তৰ্নিহিত স্বৰূপৰ বিষয়েও জ্ঞান দিয়ে ।
(ঘ) বিজ্ঞানৰ অধ্যয়ন বিশ্লেষণাত্মক কিন্তু দৰ্শনৰ অধ্যয়ন সংশ্লেষণাত্মক । দৰ্শনে যুক্তি আৰু অন্তদৃষ্টিৰ সহায়ত বিজ্ঞানলদ্ধ তথ্যবোৰৰ সূক্ষ্মভাৱে পৰ্যবেক্ষণ কৰে আৰু এই তথ্যবোৰৰ মাজত সমন্বয় সাধন কৰি সত্য অন্বেষণৰ চেষ্টা কৰে । সেয়ে দৰ্শনৰ অধ্যয়ন সংশ্লেষণাত্মক ।
(ঙ) বিজ্ঞানে বিনা বিচাৰে কিছুমান বিধি-নিয়ম স্বতঃসিদ্ধ বুলি ধৰি লয় । কিন্তু দৰ্শনে বিজ্ঞানৰ তথ্যবোৰ আৰু স্বতঃসিদ্ধ সত্য, বিচাৰমূলক পৰীক্ষাৰ দ্ধাৰা যুক্তিপূৰ্ণ বিশ্লেষণাত্মক পদ্ধতিৰে বৈধতা নিৰ্ণয়ৰ চেষ্টা কৰে ।
(চ) বাস্তৱ অভিজ্ঞতা ভিত্তিক আৰু প্ৰামাণিক হোৱা বাবে বিজ্ঞানৰ সার্বিক সিদ্ধান্ত সৰ্বজনগৃহিত হয় । কিন্তু দাৰ্শনিক মতবাদবোৰ ব্যক্তিগত যুক্তিবিচাৰ আৰু অন্তৰ উপলব্ধিৰ পৰা পোৱা বাবে সৰ্বজনগ্ৰাহ্য নহ’বও পাৰে ।
(৬) প্ৰশ্ন:- জ্ঞানমীমাংসা বা জ্ঞানবিদ্যা কাক বোলে ? জ্ঞানমীমাংসা বা জ্ঞানবিদ্যাৰ লগত দৰ্শনৰ সম্বন্ধৰ বিষয়ে আলোচনা কৰা ।
উত্তৰঃ দৰ্শনৰ যিটো বিভাগে জ্ঞানৰ প্ৰকৃতি, স্বৰূপ, উপাদান, উৎপত্তি, সীমা ইত্যাদি বিষয়ৰ বিস্তৃত আৰু বিজ্ঞানসন্মত আলোচনা কৰে তাকে জ্ঞানমীমাংসা বা জ্ঞানবিদ্যা বোলে ।
জ্ঞানমীমাংসা বা জ্ঞানবিদ্যাৰ লগত দৰ্শনৰ সম্বন্ধ আলোচনা কৰিলে দেখা যায় প্ৰাচীন কালত জ্ঞানবিদ্যা দৰ্শনৰ অন্তৰ্ভুক্ত নাছিল । গ্ৰীক দাৰ্শনিকসকল জ্ঞানৰ সম্ভাব্যতা আৰু যথাৰ্থতা সম্পৰ্কে কোনো প্ৰকাৰৰ বিচাৰ-বিবেচনা নকৰাকৈ দাৰ্শনিক জ্ঞানৰ আলোচনাত ব্ৰতী হৈছিল । মধ্যযুগতো জ্ঞানৰ সম্ভাব্যতা আৰু যথাৰ্থতা সম্পৰ্কীয় কোনো আলোচনা পোৱা নাযায় । আধুনিক যুগত জন লক (John Locke) আৰু ইমানুৱেল কান্ট (Immanual Kant) আদি দাৰ্শনিকে প্ৰথমবাৰৰ বাবে জ্ঞানবিদ্যাৰ ওপৰত যথেষ্ট গুৰুত্ব আৰোপ কৰে ।
কান্ট, ফিকটেই আদি দাৰ্শনিকে জ্ঞানবিদ্যা আৰু দৰ্শনক এক আৰু অভিন্ন বুলি কৈছে । কিন্তু জ্ঞানবিদ্যাৰ প্ৰকৃতি আলোচনা কৰিলে দেখা যায় যে দৰ্শন আৰু জ্ঞানবিদ্যা অভিন্নও নহয়, আকৌ দৰ্শন জ্ঞানবিদ্যাৰ পৰা সম্পূৰ্ণ মুক্তও নহয় । দৰ্শনৰ মূল বিষয়বস্তু তত্ব জ্ঞানৰ বিষয়ে যথাৰ্থ জ্ঞান আহৰণৰ পূৰ্বে জ্ঞানাৰ্জনৰ যথাৰ্থ উপায় চৰ্ত, সীমা আদি সম্পৰ্কে বিস্তৃত আলোচনা প্ৰয়োজন । নহ’লে জ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত ভ্ৰান্তিৰ আশংকা দেখা যায় । সেইকাৰণে দাৰ্শনিক জ্ঞানৰ ক্ষেত্ৰত জ্ঞানবিদ্যা প্ৰয়োজনীয়তা অস্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰি । জ্ঞানবিদ্যা দৰ্শনক জ্ঞানৰ প্ৰথম সোপান । জ্ঞানবিদ্যা আৰু দৰ্শন ওতঃপ্ৰোতভাৱে জড়িত । কিন্তু জ্ঞানবিদ্যা আৰু দৰ্শনক অভিন্ন বুলি ধৰিব নোৱাৰি । দৰ্শনৰ পৰিসৰ জ্ঞানবিদ্যাৰ তুলনাত অধিক ব্যাপক । জ্ঞানবিদ্যা দৰ্শনৰ এটা প্ৰধান আৰু বিশেষ বিভাগ ।
(৭) প্ৰশ্ন:- অধিবিদ্যা বা তত্ববিদ্যা কাক বোলে ? দৰ্শন আৰু অধিবিদ্যাৰ সম্বন্ধ ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ দৃশ্যমান জগতৰ অন্তৰালত থকা পৰমসত্তাৰ স্বৰূপৰ সন্ধান কৰি জগত আৰু জীৱন-সম্পৰ্কে লাভ কৰা সুসংহত, যুক্তিপূৰ্ণ আৰু সামগ্ৰিক জ্ঞানেই হ’ল দৰ্শন ।
দৰ্শন আৰু অধিবিদ্যাৰ সম্বন্ধ অতি নিবিড় । কাৰণ দৰ্শনৰ মূল উদ্দেশ্য তত্বজ্ঞান আৰু অধিবিদ্যাৰ আলোচ্য বিষয় অন্তৰসত্তা । প্লেটো, এৰিষ্ট’টল, হেগেল আদি দাৰ্শনিকসকল এই মতবাদ সমৰ্থন কৰি কয় যে দৰ্শন আৰু অধিবিদ্যা অভিন্ন । কিন্তু আন এদল দাৰ্শনিক ইন্দ্ৰিয়াতীত কোন সত্তাৰ অস্তিত্ব স্বীকাৰ নকৰে । যি প্ৰত্যক্ষ কৰা যায় সেয়ে সত্য । ঈশ্বৰ, আত্মা আদি প্ৰত্যক্ষ কৰা নাযায় গতিকে এইবোৰৰ অস্তিত্ব নাই । হিউম, কোমটে, কাৰনাপ আদি দাৰ্শনিকসকলে এই মতবাদ সমৰ্থন কৰে আৰু কয় যে অধিবিদ্যা দৰ্শনৰ বাবে নিৰৰ্থক ।
কিন্তু ভালদৰে পৰ্যালোচনা কৰিলে অধিবিদ্যা যে দৰ্শনৰ বাবে কিমান প্ৰয়োজন তাকে আমি জানিব পাৰো । বস্তু এটাৰ প্ৰকৃত ৰূপ, বস্তুটোৰ ইন্দ্ৰিয়গ্ৰাহ্য আৰু ইন্দ্ৰিয়াতীত দুটা ৰূপ মিলিয়েই । অধিবিদ্যাই দৰ্শনক দৃশ্যাতীত জগতৰ জ্ঞান দিয়ে আৰু দৰ্শনে দৃশ্যমান জগতৰ জ্ঞানৰ ভিত্তিত ইন্দ্ৰিয়াতীত জগতৰ জ্ঞান লাভ কৰে আৰু সমগ্ৰ জগত, জীৱন আৰু পৰমসত্তাৰ ব্যাখ্যা দিয়ে । গতিকে অধিবিদ্যা দাৰ্শনিক জ্ঞানৰ বাবে এক অপৰিহাৰ্য অংগ । কিন্তু অংগ যিদৰে দেহৰ সমান হ’ব নোৱাৰে, সেইদৰে অপৰিহাৰ্য হ’লেও দৰ্শনৰ সমান বা অভিন্ন হ’ব নোৱাৰে । দৰ্শনৰ পৰিসৰ অধিবিদ্যাতকৈ ব্যাপক । কিন্তু অধিবিদ্যা দাৰ্শনিক আলোচনাৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ ।
(৮) প্ৰশ্ন:- প্ৰমূল্য বিজ্ঞান কাক বোলে ? দৰ্শনৰ লগত প্ৰমূল্যবিজ্ঞানৰ সম্বন্ধ ব্যাখ্যা কৰা ।
উত্তৰঃ দৰ্শনে পৰমসত্তাৰ জ্ঞানৰ আধাৰত বস্তুৰ মূল্য নিৰ্ধাৰণ কৰে । মূল্য নিৰ্ধাৰণৰ বাবে আদৰ্শৰ প্ৰয়োজন । দৰ্শনৰ যিটো বিভাগে মূল্য, আদৰ্শ আদিৰ যথাৰ্থস্বৰূপ, সম্বন্ধ আদি সম্পৰ্কে বিস্তৃত আলোচনা কৰে তাকে প্ৰমূল্যবিজ্ঞান বোলে ।
দৰ্শনৰ লগত প্ৰমূল্যবিজ্ঞানৰ সম্বন্ধ অতি ঘনিষ্ঠ । দৰ্শনে জগত আৰু জীৱনৰ সামগ্ৰিক ব্যাখ্যা দিয়াৰ লগতে ইয়াৰ মূল্যায়ন কৰি পূৰ্ণ জ্ঞান দিয়াৰ প্ৰয়াস কৰে । দাৰ্শনিক জ্ঞানৰ পূৰ্ণতাপ্ৰাপ্তিৰ বাবে প্ৰমূল্যবিজ্ঞান সহায় আৱশ্যক হয় । ভাৱবাদী দৰ্শনীসকল পৰমসত্তা আৰু পৰমমূল অভিন্ন বুলি ভাৱে । গতিকে দৰ্শন আৰু প্ৰমূল্যবিজ্ঞান তেওঁলোকৰ মতে একেই । কিন্তু প্ৰমূল্যবিজ্ঞান দৰ্শনৰ এটা বিভাগ মাত্ৰ । সেইবাবে দৰ্শনৰ পৰিসৰ প্ৰমূল্যবিজ্ঞানতকৈ বেছি ব্যাপক । দৰ্শন হৈছে সমগ্ৰ জগত আৰু জীৱনৰ ব্যাখ্যা আৰু মূল্য নিৰূপক । দৰ্শনে জীৱন আৰু জগতৰ মূল্য নিৰূপন প্ৰমূল্যবিজ্ঞানৰ সহায়হে কৰে । সেইবাবে প্ৰমূল্যবিজ্ঞান দৰ্শনৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ ভাগ ।
(৯) চমুটোকা লিখা ―
(ক) প্ৰশ্ন:- জ্ঞানবিদ্যা
উত্তৰঃ জ্ঞানৰ অন্তৰ্গত বিভিন্ন বিষয়ৰ বিজ্ঞানসন্মত আলোচনাক জ্ঞানবিদ্যা বোলে । জ্ঞানবিদ্যা দৰ্শনৰ এটা প্ৰধান বিভাগ । ইংৰাজীত জ্ঞানবিদ্যাক Epistemology বোলা হয় । Epistemology শব্দটো গ্ৰীক ‘Episteme’ আৰু ‘Logos’ এই দুটা গ্ৰীক শব্দৰ পৰা আহিছে । ‘Episteme’ শব্দৰ অৰ্থ হৈছে ‘জ্ঞান’ আৰু ‘Logos’ শব্দৰ অৰ্থ হৈছে ‘বিদ্যা’ বা ‘বিজ্ঞান’ । গতিকে জ্ঞানবিদ্যা বা Epistemology ৰ ব্যুৎপত্তিগত অৰ্থ হৈছে জ্ঞান সম্পৰ্কীয় বিজ্ঞান । জ্ঞানৰ প্ৰকৃত, উৎস, সীমা, সম্ভাৱনা আদি জ্ঞানৰ অন্তৰ্গত বিষয় বিজ্ঞানসন্মত আলোচনা জ্ঞান বিদ্যাত কৰা হয় ।
(খ) প্ৰশ্ন:- প্ৰমূল্য বিজ্ঞান
উত্তৰঃ প্ৰমূল্য বিজ্ঞান দৰ্শনৰ এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ ভাগ । দৰ্শনৰ এই বিভাগটোৱে মূল্য, আদৰ্শ আদিৰ যথাৰ্থ স্বৰূপ, সম্বন্ধ আদি সম্পৰ্কে বিস্তৃত আলোচনা কৰে । প্ৰমূল্য বিজ্ঞানত তিনিটা পৰমমূল্যত আদৰ্শ হিচাপে লৈ জীৱন আৰু জগতৰ মূল্যায়ন কৰা হয় । এই তিনিটা আদৰ্শ বা প্ৰমূল্যক লৈ জগতৰ বস্তু, জ্ঞান আৰু আচৰণৰ মূল্য বিচাৰ কৰা হয় ।
(গ) প্ৰশ্ন:- অধিবিদ্যা বা তত্ববিদ্যা
উত্তৰঃ অধিবিদ্যা হ’ল দৰ্শনৰ এটা প্ৰধান বিভাগ । এইবিভাগে দৃশ্যমান জগতৰ অন্তৰালত থকা বস্তুৰ যথাৰ্থৰূপৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে । জড়, প্ৰাণ, দেশ, কাল, ঈশ্বৰ আদিৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ আৰু পাৰস্পৰিক সম্বন্ধ এই বিভাগত আলোচনা কৰা হয় । অধিবিদ্যাৰ ইংৰাজী প্ৰতিশব্দ হ’ল ‘Metaphysics’ । Metaphysics শব্দটো ‘Meta’ আৰু ‘Physika’ এই দুটা গ্ৰীক শব্দৰ পৰা উদ্ভৱ হৈছে । ‘Meta’ শব্দৰ অৰ্থ হ’ল পিছত আৰু ‘physics’ ৰ অৰ্থ হ’ল পদাৰ্থবিজ্ঞান । গতিকে ই পদাৰ্থ বিজ্ঞানৰ পিছত আছে । ইন্দ্ৰিয়াতীত সত্তাৰ প্ৰকৃত স্বৰূপ উদ্ঘাটনেই অধিবিদ্যাৰ বিষয়বস্তু । ইয়াত জগত, জীৱন, মন, ঈশ্বৰ, আত্মা আদিৰ স্বৰূপ জানিবলৈ চেষ্টা কৰা হয় ।